موانع اصلی نوسازی ماشین‌آلات در بنگاهها بررسی شد؛
صنایع در تله فرسودگی
تحلیلگران معتقدند سهم بالای استهلاک در هزینه‌های تولید، عملا مزیت رقابتی بنگاه‌های صنعتی را از بین برده و سبب عقب‌ماندگی فناوری، کاهش بهره‌وری و افت سرمایه‌گذاری در صنایع کلیدی شده است. داده‌های رسمی نیز نشان می‌دهد بخش بزرگی از ماشین‌آلات صنعتی کشور عمری بیش از دو دهه دارند؛ وضعیتی که نتیجه انباشت سال‌ها بی‌توجهی به نوسازی و عدم تدوین یک استراتژی صنعتی منسجم است.
در این میان، سیاست‌های صنعتی دولت‌ها که عمدتا به حمایت از صنایع مونتاژی و زودبازده متمرکز بوده‌اند، نه‌تنها به تقویت بخش‌های مولد کمکی نکرده‌اند، بلکه عملا منابع محدود مالی را به سمت فعالیت‌های غیرتولیدی سوق داده‌اند. فعالان صنعتی می‌گویند در چنین شرایطی، چشم‌انداز روشنی برای احیای صنعت کشور وجود ندارد.
انتظارات فعالان اقتصادی نسبت به آینده صنعت، به‌دلیل استمرار فضای بی‌ثبات مقرراتی، کمبود مشوق‌های سرمایه‌گذاری و ناترازی انرژی، به‌شدت منفی است. این در حالی است که کشورهای منطقه با نوسازی گسترده زیرساخت‌های صنعتی خود، در حال جهش فناورانه هستند و ایران، در نبود یک راهبرد ملی برای مقابله با استهلاک ساختاری، در حال از دست دادن زمان و مزیت‌های موجود است.
رشد صنایع مونتاژی
بررسی گزارش شامخ کل اقتصاد و صنعت در خردادماه ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که فضای کلی صنعت و اقتصاد با نااطمینانی‌های فزاینده‌ای مواجه است. این فضا موجب کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری میان تولیدکنندگان و صادرکنندگان و افزایش تعدیل نیروی انسانی موجود در واحدهای اقتصادی شده است.
به اعتقاد صنعتگران، نوسازی تجهیزات به افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها، بهبود کیفیت تولید، افزایش توان رقابتی و ایجاد اشتغال کمک خواهد کرد. با این حال دلایل مختلفی را برای استهلاک صنایع و عدم نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی را می‌توان برآورد کرد که مهم‌ترین آنها انتظارات منفی صنعتگران نسبت به آینده اقتصاد است.
در این زمینه علیرضا کلاهی صمدی، رئیس کمیسیون صنعت اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: «روند نوسازی صنایع در کشور کند شده است. این مساله چندین دلیل دارد. اولین دلیل آن است که ما بحران جدی بازار داریم. یعنی از زمان دولت نهم با بیماری هلندی ناشی از سرکوب نرخ ارز و همچنین تورم بالای داخلی مواجه بودیم. در نتیجه صنایع «ساخت محور» کم کم مزیت نسبی خود را از دست داده و همه به سمت مونتاژکاری رفتند.»
از نظر این فعال صنعتی تورم و تحریم باعث کاهش قدرت خرید مصرف کننده و در نتیجه آسیب به صنعت شد. توقف پروژه‌های عمرانی در سال‌های اخیر نیز بازار را دچار چالش کرده است. بنابراین نابسامانی در بازار، انگیزه نوسازی و افزایش ظرفیت را برای سرمایه‌گذاران از بین برده است.
کلاهی صمدی توضیح داد: «به غیر از انگیزه، تحریم‌ها هم دسترسی ما به خیلی از تکنولوژی‌های دنیا را از بین برده است. همیشه از مطلوب بودن سرمایه‌گذاری خارجی سخن می‌گوییم، اما سرمایه‌گذاری خارجی فقط پول نیست. در حال حاضر صنعت ما عملا به بازارهای دنیا و محصولات نوین هم دسترسی ندارد.»
رئیس کمیسیون صنعت اتاق بازرگانی ایران، البته وضعیت فعلی کاهش نرخ سرمایه‌گذاری و افزایش نرخ استهلاک را شامل همه بخش‌های کشور دانست و بیان کرد: «استهلاک فقط مربوط به بخش صنعت نیست. ادامه این روند به معنی عقب ماندن از محصولات و تکنولوژی روز دنیا و کاهش قدرت رقابت پذیری است.»
به گفته کلاهی صمدی، دلایل دیگری هم باعث کاهش انگیزه سرمایه‌گذاران و فعالان صنعتی شده که یکی از آنها سیاست‌های ارزی بانک مرکزی مانند ارز ترجیحی است که بیشترین آسیب را به صنایع با ارزش افزوده بالا وارد می‌کند.
این فعال اقتصادی معتقد است که سیاست‌های ارزی بانک مرکزی توان رقابت را از صنایع گرفته و در کنار آن سیاست ممنوعیت واردات و دادن ارز ترجیحی به صنایع مونتاژی فشار را بر صنایع مولد بیشتر کرده است. به عنوان مثال رشد قارچ گونه محصولات لوازم خانگی، موبایل و خودروهای مونتاژی به علت تداوم این جنس سیاست‌ها است.
از قافله رقابت‌پذیری عقب ماندیم
امین مقدم، عضو هیات‌مدیره اتحادیه تولید و صادرات نساجی، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» به بررسی وضعیت نوسازی ماشین‌آلات در صنعت نساجی کشور پرداخت و با اشاره به اهمیت حیاتی این موضوع، وضعیت فعلی را بسیار نگران‌کننده توصیف کرد.
وی با اشاره به آمار واردات ماشین‌آلات نساجی در سال ۱۴۰۳ عنوان کرد: «بر اساس آمار، در سال گذشته حداکثر ۳۰۰میلیون دلار ماشین‌آلات نساجی به کشور وارد شده است. این رقم برای کشوری که نزدیک به یک‌میلیون شغل مستقیم و غیرمستقیم در حوزه نساجی دارد، بسیار ناچیز است.» به گفته وی، در مقایسه با کشورهای همسایه مانند ترکیه که به‌سرعت تجهیزات صنعتی خود را به‌روزرسانی می‌کنند، ایران از قافله رقابت‌پذیری جهانی عقب مانده و در صورت ادامه این روند، رونق اقتصادی و اشتغال در این بخش به‌شدت آسیب خواهد دید.
مقدم تاکید کرد: «در سطح جهانی، صنعت نساجی و پوشاک گردش مالی سالانه‌ای نزدیک به ۲۰۰۰میلیارد دلار دارد. اما ایران با وجود سابقه و ظرفیت بالا، سهمی کمتر از نیم درصد از این بازار را در اختیار دارد؛ این رقم در برابر ظرفیت واقعی کشور، نشان از عقب‌ماندگی شدید در نوسازی و توسعه این صنعت دارد.»
صنعت نساجی در دنیا یکی از صنایعی است که نیازمند به‌روزرسانی تکنولوژی و ماشین‌آلات است و نوسازی ماشین‌آلات فقط مربوط به خطوط دوخت نیست. این زنجیره شامل واحدهای پتروشیمی، ریسندگی، بافندگی، رنگرزی و... است که همه به ماشین‌آلات به‌روز، فناوری‌های نوین و منابع ارزی نیاز دارند.
این عضو اتاق بازرگانی ایران در پاسخ به پرسشی درباره دلایل عدم نوسازی تجهیزات صنعتی، گفت: «سه عامل اصلی در این رابطه وجود دارد؛ «مشکلات تامین منابع ارزی»، «چالش‌های تخصیص ارز» و «تحریم». مهم‌ترین مانع تامین ارز برای واردات ماشین‌آلات است. به گونه‌ای که تمامی فعالان صنعتی آمادگی و تمایل به سرمایه‌گذاری دارند، اما مشکل اساسی عدم تخصیص ارز توسط بانک مرکزی است.»
اگرچه تحریم‌ها نیز در این مسیر مانع ایجاد کرده‌اند، اما مقدم تاکید کرد که موضوع تحریم بیشتر به صادرات مربوط می‌شود و مشکل اصلی در داخل کشور، نبود اراده و امکانات کافی برای حمایت از صنعتگران است.
وی افزود: «وقتی دید مثبتی نسبت به آینده وجود نداشته باشد، طبیعی است که سرمایه‌گذار انگیزه‌ای برای نوسازی تجهیزات نداشته باشد. به‌عنوان مثال، برخی کارفرمایان بیش از یک سال است ماشین‌آلات واحد تولیدی‌شان در گمرک مانده و ترخیص نشده است. فعالان در صنعتی است که ۱۵۰۰ کارگر دارد و در محروم‌ترین مناطق کشور مشغول تولید هستند، هنوز نتوانسته‌اند ماشین‌آلات خود را از گمرک ترخیص کند. این نشان می‌دهد حتی صنعتگرانی که اقدام به سرمایه‌گذاری کرده‌اند، با مشکلات جدی مواجه‌اند.»
مقدم در خصوص پیامدهای ادامه روند فعلی، هشدار داد: «اگر نوسازی انجام نشود، در میان‌مدت با افزایش بیکاری و در بلندمدت با تضعیف بیشتر اقتصاد ملی مواجه خواهیم شد. صنعت نساجی حدود یک‌میلیون شغل ایجاد کرده و هرگونه آسیب به این صنعت، مستقیما معیشت مردم و ثبات اقتصادی کشور را تهدید خواهد کرد.»
عضو هیات‌رئیسه اتحادیه تولیدکنندگان نساجی کشور، معتقد است:«بزرگ‌ترین مشکلی که ما داریم، این است که کسی گوش شنوایی برای شنیدن مشکلات صنعتگران ندارد. صنعتگران به‌دنبال منافع شخصی نیستند، بلکه دغدغه ما حفظ و ارتقای اقتصاد ملی است.»
مقدم در انتها با اشاره به برخی اقدامات مثبت وزارت صمت، تاکید کرد: «مشکل اصلی در جای دیگری‌ست: بانک مرکزی ارز لازم را تامین نمی‌کند. بارها با مقامات مختلف، درباره این مساله صحبت شده است. ارز موجود است اما اولویت تخصیص آن به برخی بخش‌های دیگر داده می‌شود. اگر این نگرش اصلاح نشود، صنعت نساجی کشور که در اشتغال‌زایی نقش حیاتی دارد، در مسیر سقوط قرار خواهد گرفت.»
