دمنوش نصف جهان!
زنجیره تامین گیاهان دارویی در اصفهان باید تکمیل شود
این استان همچنین دارای تنوع زیادی از گیاهان دارویی است که امکان تولید و فرآوری گسترده‌ای را فراهم می‌کند. درعین‌حال وجود موسسات تحقیقاتی و پژوهشی در اصفهان، به توسعه دانش و فناوری درزمینه گیاهان دارویی کمک می‌کند. وجود اتحادیه گیاهان دارویی، به انسجام و هماهنگی فعالیت‌ها در این حوزه کمک کرده است. این استان برای ادامه مسیر خود به‌عنوان قطب تولید، توزیع و صادرات گیاهان دارویی و محصولات فرآوری شده آن به برنامه‌های توسعه برای افزایش کشت گیاهان دارویی در اصفهان و سایر نقاط استان، سرمایه‌گذاری در بخش فرآوری و بسته‌بندی گیاهان دارویی برای افزایش ارزش‌افزوده، هدف‌گذاری برای صادرات گیاهان دارویی فرآوری شده و محصولات مرتبط و استفاده از ضایعات کشاورزی برای افزایش بهره‌وری و حفظ محیط‌زیست نیاز دارد؛ به‌عبارت‌دیگر باید زنجیره تامین گیاهان دارویی از صدر تا ذیل در استان شکل‌گرفته و توسعه یابد.
برای این منظور باید شورای راهبردی برای برنامه‌ریزی بلندمدت و توسعه پایدار در استان تشکیل شود.همه این موارد در حالی جزو بایدهای قطب گیاهان دارویی کشور است که اصفهان در بسته‌بندی، ثبت و توسعه ویژند (برند)و صادرات و سرمایه‌گذاری در این حوزه برای افزایش ارزش‌افزوده با مشکل مواجه است به طوری که زعفران و سایر تولیدات مهم و صادراتی گیاهی اصفهان هنوز نام و نشان خاصی نداشته و بدون بسته‌بندی راهی سایر استان‌ها می‌شود.
جایگاه درخشان اصفهان
استان اصفهان با ظرفیت‌های مناسب در زمینه گیاهان دارویی در تولید و کشت موسیر و گل‌رنگ رتبه اول را دارد. در گل محمدی رتبه سوم و در تولید و کشت زعفران رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در استان ۱۲هزار و ۵۰۰ هکتار و میزان تولید گیاهان دارویی ۴۱۴ هزار تن است. بنا بر اعلام سازمان جهاد کشاورزی اصفهان، ارزش ریالی گیاهانِ دارویی استان بالغ‌بر ۷۰هزار میلیارد ریال است. تقریبا ۸۰ گونه از ۱۰۰ گونه مورد کشت در کشور در این استان بهره‌برداری شده است و بیش از دوهزار و ۵۰۰ واحد سنتی و صنعتی در امر فراوری، بسته‌بندی و صادرات در استان مستقر هستند.در سال گذشته بیش از ۲۴هزار تن انواع گیاهان دارویی و گلاب و عرقیات باارزش حدود ۳۰میلیون دلار از مبدأ اصفهان به بیش از ۴۰ کشور صادرشده و همچنین ۱۰میلیون دلار گیاهان دارویی از عرصه‌های طبیعی استان شامل مراتع و جنگل‌ها به کشورهای فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن و هند و برخی از کشورهای قاره آمریکا صادرشده است.
میزان تولید گیاهان دارویی در کشور ۷۳ هزار تن و در استان اصفهان ۴۱۴ هزار تن است؛ همچنین سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشور ۲۵۰ هزار هکتار و در استان ۱۲هزار و ۵۰۰ هکتار است.حدود ۸۰ گونه از ۱۰۰ گونه گیاهی مورد کشت کشور در استان اصفهان کشت می‌شود که گل محمدی، زعفران، زیره سبز، گل‌رنگ، موسیر، آنغوزه و باریجه، خاکشیر، بابونه آلمانی، انواع نعناع، سیاه‌دانه، بیدمشک، آلوئه‌ورا، کرفس کوهی و کتیرا ازجمله گونه‌های شاخص آن هستند.
از سوی دیگر به‌طور متوسط میزان برداشت و تولید سالیانه محصولات فرعی دارویی از مراتع و جنگل‌های استان اصفهان افزون بر ۲ هزار و ۱۰۰ تن به ارزش ۴۷۱ میلیارد ریال برآورد می‌شود و اشتغال ایجادشده از این محل بیش از ۲۰۳ هزار نفر روز است. ارزش مورداشاره شامل محصولات خام بوده و پس از فرآوری در صنایع داروسازی، آرایشی بهداشتی و غذایی ارزش محصولات نهایی و فرآوری شده به‌مراتب افزایش پیدا می‌کند.حضور تجار محصولات گیاهان دارویی به‌خصوص صادرکنندگان کتیرا در استان اصفهان و همچنین فعالیت بازار گیاهان دارویی به‌عنوان اولین بازار گیاهان دارویی کشور در شهر اصفهان و شرکت‌های تامین نهاده‌های کاشت گیاهان دارویی از دیگر نقاط قوت این صنعت در این منطقه به شمار می‌رود. وجود مجموعه‌های دانش‌بنیان متعدد همراه با ذخیره‌گاه قابل‌توجه گیاهان دارویی این ظرفیت را برای استان اصفهان ایجاد کرده که در مسیر تولید انواع دارو به‌خصوص دارو‌های گیاهی و بومی‌سازی این اقلام موفق عمل کند. راهی که با رسیدن به بازارهای صادراتی بزرگ درخشان تر خواهد شد.
اماواگرهای قطب گیاهان دارویی
هرچند اصفهان به‌واسطه جایگاه ویژه‌اش در حوزه گیاهان دارویی، به‌عنوان قطب و هاب این بخش ارزشمند، اشتغال‌زا و ارز‌آور بخش کشاورزی، برگزیده و انتخاب شد اما هاب‌های منطقه‌ای دارای وظایفی نیز هستند.
هاب منطقه‌ای به یک مرکز یا نقطه کانونی در یک منطقه جغرافیایی گفته می‌شود که فعالیت‌های مختلفی در آن متمرکزشده و به‌عنوان مرکز توزیع، تبادل یا مدیریت آن فعالیت‌ها عمل می‌کند. این فعالیت‌ها می‌توانند شامل حمل‌ونقل، لجستیک، تجارت، انرژی و یا سایر حوزه‌ها باشند.به‌عبارت‌دیگر، هاب منطقه‌ای نقطه‌ای است که انواع مختلفی از فعالیت‌ها در یک مکان جمع شده و یکپارچه می‌شوند.هاب به‌عنوان یک نقطه مرکزی برای توزیع، تبادل، مدیریت و یا ارائه خدمات عمل می‌کند. به‌عبارت‌دیگر یک منطقه یا شهر که به‌عنوان مرکز تولید، توزیع، خریدوفروش کالاها و خدمات و صادرات در یک منطقه عمل می‌کند را می‌توان یک‌قطب منطقه‌ای دانست.
هاب‌های منطقه‌ای با تمرکز فعالیت‌ها در یک مکان، هزینه‌های حمل‌ونقل و توزیع را کاهش می‌‌دهند. هاب‌ها باعث بهبود هماهنگی و مدیریت فعالیت‌ها می‌شوند و به افزایش کارایی کمک می‌کنند. هاب‌ها می‌توانند به‌عنوان موتورهای توسعه اقتصادی در یک منطقه عمل کنند و فرصت‌های شغلی جدید ایجاد کنند. این قطب‌های اقتصادی می‌توانند به شرکت‌ها و مناطق کمک کنند تا در بازارهای جهانی رقابت‌پذیرتر باشند.
حالا می‌توان هدف از ایجاد هاب گیاهان دارویی در مرکز و چهارراه مواصلاتی کشور را بازخوانی کرد: ارتقای کمی و کیفی صنعت گیاهان دارویی کشور، فرآوری گیاهان دارویی با استفاده از فنّاوری‌های نوین و جلوگیری از خام فروشی، صادرات گیاهان دارویی مزیت دار کشور ازجمله زعفران و گل محمدی، جایگزینی گیاهان دارویی به‌جای برخی از گیاهان زراعی در پروسه تکمیل زنجیره تامین ارزش و ایجاد درآمد بالاتر و پایدارتر برای کشاورزان این حوزه در کل کشور.
به‌بیان‌دیگر انتخاب اصفهان به‌عنوان هاب گیاهان دارویی کشور، نماد همکاری و تعامل بین ذی‌نفعان ازجمله تولیدکنندگان و فرآوری کنندگان تا صادرکنندگان و پژوهشگران سراسر کشور و گامی بلند در راستای ارتقای جایگاه گیاهان دارویی در اقتصاد کشور است. با تمرکز دقیق بر زنجیره تامین ارزش گیاهان دارویی این هاب نقش محوری در ارتقا و بهینه‌سازی تمامی مراحل تولید فرآوری و بسته‌بندی بازاریابی توزیع صادرات ایفا می‌کند.
برای دستیابی به اهداف فوق باید زنجیره تامین از کاشت تا برداشت، حجم تولید گیاهان، وضعیت تولید داروها و سایر فرآورده‌های گیاهی، ایجاد ویژند(برند)، تبلیغات و بازاریابی و درنهایت فروش و صادرات و حمل‌ونقل ایجاد شود؛ مقوله‌ای که کمبودهای آن به‌شدت در اصفهان احساس می‌شود.
از سوی دیگر هرچند گیاهان دارویی ازجمله محصولات کم آب‌بر محسوب می‌شوند اما درهرصورت به آب نیاز دارند. درعین‌حال رئیس‌جمهور به‌تازگی هرگونه توسعه مرتبط با آب را در مرکز کشور ممنوع کرده که در این صورت توسعه این صنعت در اصفهان با مشکل مواجه خواهد شد. درنهایت طرح بندر خشک اصفهان که می‌توانست به‌عنوان بخش مهمی از زنجیره تامین هاب گیاهان دارویی باشد، به نتیجه نرسیده است.
راهبرد
باوجود پتانسیل‌های فراوان اما سهم ایران از تجارت جهانی گیاهان دارویی کمتر از ۱ درصد است. این امر عمدتاً به دلیل خام‌فروشی، ضعف در فرآوری و بسته‌بندی، و مشکلات بازاریابی است. بااین‌وجود محمدمهدی دهقانی، معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان از هدف‌گذاری برای رشد حداقل ۲۳ درصدی صادرات محصولات گیاهان دارویی تا پایان سال ۱۴۰۴ خبر داده است!
طبق اعلام سازمان جهاد کشاورزی استان،یکی از چالش‌های اصلی صنعت گیاهان دارویی، سهم پایین کشور در ارزآوری ناشی از صادرات محصولات است که با راه‌اندازی آزمایشگاه های مدرن و پالایشگاه هایِ پیشرفته گیاه های دارویی و کاهش خام‌فروشی قابل‌حل است. میز توسعه صادرات با ایجاد شرایط تسهیلگری و رفع موانع صادرات، می‌تواند کمک بزرگی به توسعه بازارهای خارجی و افزایش درآمدهای صادراتی این بخش باشد. ضرورت تشکیل شورای راهبردی و برنامه‌ریزی بلندمدت، اهمیت سرمایه‌گذاری در منابع انسانی و مالی و پوشش کامل زنجیره ارزش از مرحله تولید تا فرآوری و صادرات برای دستیابی به اهداف فوق احساس می‌شود.
درواقع توسعه حوزه گیاهان دارویی نیازمند نگاهی فرا بخشی است که شامل ارتقای کیفیت تولید، بهره‌برداری مناسب از فناوری‌های نوین، کنترل کیفیت محصول نهایی و ایجاد شبکه‌های توزیع و صادرات کارآمد باشد.
پایین بودن شاخص‌های بهره‌وری، ازجمله در مصرف آب و عملکرد تولید نسبت به استانداردهای جهانی، لزوم سرمایه‌گذاری در آموزش خصوصا در زمینه گیاهان دارویی و اصلاح ساختارها را گوشزد می‌کند.
