تورم، رشد VCها را متوقف کرد
در پاسخ به این نیاز، دولت و بخش خصوصی هر دو دست‌به‌کار ایجاد نهادهای VC شدند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه بورسی، صندوق‌های پژوهش و فناوری استانی، بازوهای سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ (CVC) و شرکت‌های خصوصی VC یکی پس از دیگری تأسیس شدند. طبق گزارش انجمن صندوق‌ها و نهادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور، تعداد اعضای فعال این انجمن که انواع نهادهای VC را شامل می‌شود در سال ۱۴۰۲ به ۱۵۷ عضو رسیده است؛ درحالی‌که تعداد اعضا در سال ۱۴۰۰ کمتر از ۸۰ عضو بود. این دو برابر شدن تعداد بازیگران VC طی دو سال، نشان از رونق این زیست‌بوم دارد.
اما ازنظر حجم سرمایه‌گذاری انجام‌شده، رشد VC در ایران همچنان محدود بوده است. بر اساس گزارش عملکرد همین انجمن، کل قراردادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سال ۱۴۰۲ حدود ۳۲۰۲ میلیارد تومان بوده است. این رقم نسبت به سال ۱۴۰۱ (۲۷۱۳ میلیارد تومان) تنها ۱۸ درصد رشد نشان می‌دهد که با توجه به تورم بالا، رشد واقعی چندانی محسوب نمی‌شود. یک تحلیل حقوقی دراین‌باره تصریح می‌کند: با در نظر گرفتن میانگین نرخ ارز، افزایش ریالی سرمایه‌گذاری خطرپذیر تقریباً معادل کاهش یا رکود در این حوزه است. به‌عبارت‌دیگر، هرچند پول بیشتری به تومان وارد استارت‌اپ‌ها شده، اما به دلار و قدرت واقعی خرید، تغییر چشمگیری رخ نداده و حتی روند نزولی احساس می‌شود.
از منظر مقایسه، حجم سرمایه‌گذاری جسورانه ایران در سال ۱۴۰۲ (حدود ۳۲۰۰ میلیارد تومان) معادل تقریبی ۶۰ تا ۷۰ میلیون دلار بوده است. این رقم در برابر کشورهایی نظیر ترکیه، امارات یا حتی برخی کشورهای همسایه بسیار کوچک است. کارشناسان دو عامل عمده را برای عقب‌ماندگی نسبی VC ایران برمی‌شمارند، تحریم‌های خارجی و نبود فرصت خروج (اگزیت) از طریق IPO تحریم‌ها ورود سرمایه خارجی را تقریباً متوقف کرده و تعامل استارت‌اپ‌های ایرانی با سرمایه‌گذاران جهانی را دشوار ساخته است.
بنا به گزارش‌ها، در سال ۱۴۰۰ تنها حدود ۵ درصد سرمایه‌گذاری استارت‌اپی ایران از منابع خارجی تأمین شده که در مقایسه با کشورهای مشابه رقم بسیار ناچیزی است. از سوی دیگر، به دلیل فراهم نشدن امکان عرضه شرکت‌های استارت‌اپی در بورس طی سال‌های گذشته، سرمایه‌گذاران خطرپذیر داخلی هم چشم‌انداز خروج روشنی نداشته‌اند و بنابراین بااحتیاط و در مقیاس کوچک‌تری سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
تهران قلب تپنده سرمایه‌گذاری جسورانه کشور است. اغلب صندوق‌ها و شرکت‌های VC در تهران مستقرند یا توسط افراد و شرکت‌های پایتخت اداره می‌شوند. صندوق‌های جسورانه مشهوری چون سرآوا، حرکت اول، اسمارت‌آپ، شرکت‌های سرمایه‌گذاری شناسا، علی‌بابا، فن‌آپ‌ونچرز و... همگی در تهران فعالیت پررنگ دارند. دولت نیز از طریق صندوق نوآوری و شکوفایی (وابسته به معاونت علمی ریاست‌جمهوری در تهران) نقش مهمی در تأمین مالی نوآوری ایفا کرده است. این صندوق با سرمایه چندین هزار میلیارد تومانی، به شکل غیرمستقیم در تأسیس یا سرمایه رسانی به بسیاری از صندوق‌های جسورانه مشارکت داشته و تسهیلات کم‌بهره به شرکت‌های دانش‌بنیان اعطا می‌کند.
همچنین اکثر بانک‌های کشور (دولتی و خصوصی) در تهران اقدام به راه‌اندازی شتاب‌دهنده‌ها و صندوق‌های جسورانه اختصاصی کرده‌اند (برای نمونه بانک ملت با صندوق تکنوتجار، بانک ملی با صندوق فیروزه، بانک پاسارگاد با شناسا و غیره). این بدان معناست که اکوسیستم VC در تهران شبکه‌ای گسترده از منابع دولتی و خصوصی را شامل می‌شود و استارت‌اپ‌های پایتخت دسترسی به این شبکه را راحت‌تر از همتایان خود در شهرهای دیگر دارند.
در اصفهان نیز طی پنج سال اخیر تلاش شده از قافله سرمایه‌گذاری نوآورانه عقب نماند. یکی از اقدامات بارز، تأسیس صندوق پژوهش و فناوری استان اصفهان است که با مشارکت دولت و بخش خصوصی محلی شکل‌گرفته و مأموریت آن تأمین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌اپ‌های استان است. این صندوق علاوه بر اعطای تسهیلات، در برخی طرح‌های فناورانه سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیز مشارکت کرده است. همچنین دانشگاه اصفهان با همکاری پارک علم و فناوری استان یک صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه شرکتی به نام «هدهد» راه‌اندازی کرده که به سرمایه‌گذاری در استارت‌اپ‌های برآمده از دانشگاه‌ها می‌پردازد. از سوی دیگر، شرکت‌های بزرگ صنعتی مستقر در اصفهان (مثل فولاد مبارکه) نیز اخیراً به سرمایه‌گذاری در طرح‌های نوآورانه علاقه نشان داده‌اند یا واحدهای تحقیق و توسعه خود را فعال‌تر کرده‌اند که می‌تواند به سرمایه‌گذاری‌های جسورانه شرکتی بینجامد.
یکی از نقاط عطف جذب سرمایه استارت‌اپی در اصفهان، برگزاری رویدادهای سرمایه‌گذاری گسترده در این شهر بوده است. برنامه «۱۰۰ استارت‌آپ» - که یک پلتفرم شتابدهی و سرمایه‌گذاری غیرمتمرکز است - در سال ۱۳۹۹ کاروان سرمایه‌گذاری خود را به اصفهان آورد و رویدادی بزرگ تحت عنوان سکوی پرتاب زاینده‌رود برگزار کرد. در این رویداد که اواخر پاییز ۱۳۹۹ در اصفهان برگزار شد، ۳۲ تیم استارت‌آپی موفق به جلب نظر داوران برای سرمایه‌گذاری شدند و مجموعاً ۱۵٫۴ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری به خود اختصاص دادند. امیر ناظمی (معاون وقت وزیر ارتباطات) در افتتاحیه این رویداد گفت: «در وزارت ارتباطات با سازوکارهای حمایتی ویژه، همراه سرمایه‌گذاران حاضر در رویدادهای ۱۰۰ استارت‌آپ هستیم تا با کاهش ریسک، قدرت سرمایه‌گذاری جسورانه را افزایش دهیم».
این اظهارات نشان‌دهنده رویکرد دولت برای حمایت غیرمستقیم از کارآفرینان است: به‌جای سرمایه‌گذاری مستقیم دولتی، دولت ریسک سرمایه‌گذاران خصوصی را کاهش می‌دهد تا آن‌ها با خیال راحت‌تر تأمین مالی استارت‌اپ‌ها را انجام دهند. نتیجه چنین حمایت‌هایی در اصفهان، بسیج شبکه‌ای از سرمایه‌گذاران خصوصی و دولتی در کنار فعالان بومی اکوسیستم نوآوری بود. به گفته یکی از برگزارکنندگان، حضور ۱۰۰استارت‌آپ در اصفهان بهانه‌ای شد تا بازیگران استارت‌آپی استان با اعتماد متقابل قدمی جدی در فعال‌سازی کارآفرینی محلی بردارند.
به دنبال آن رویداد، مرکز نوآوری و شتابدهی هاب اصفهان (وابسته به همراه اول) در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در چندین استارت‌آپ محلی را آغاز کرده و شعبه فعال خود را در اصفهان توسعه داده است. شتاب‌دهنده‌هایی نظیر پویتک و مراکز نوآوری مانند «خانه نوآوری اصفهان» نیز شکل‌گرفته‌اند که هرچند سرمایه زیادی در اختیار ندارند، اما به تربیت استارت‌اپ‌ها برای جذب سرمایه کمک می‌کنند. درمجموع می‌توان گفت در اکوسیستم نوآوری اصفهان نطفه‌های سرمایه‌گذاری جسورانه در حال شکل‌گیری است، هرچند از حیث حجم و تنوع هنوز با تهران فاصله زیادی دارد.
دولت در اصفهان سعی کرده با ایجاد زیرساخت‌های نهادی (مثل صندوق پژوهش و فناوری) و تشویق سرمایه‌گذاران غیربومی به مشارکت، این فاصله را کم کند. برای مثال، دبیر انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور اعلام کرد گزارش سالانه تأمین مالی نوآوری ۱۴۰۲ در نمایشگاه بین‌المللی اصفهان رونمایی شده است.
بر اساس این گزارش، حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر اعضای انجمن در سال ۱۴۰۲ به ۳۲۰۲ میلیارد تومان و حجم تسهیلات اعطایی اعضا به ۲۱۵۳ میلیارد تومان رسیده است. برگزاری این رویداد ملی در اصفهان را می‌توان سیگنالی مثبت تلقی کرد که قطب دوم نوآوری کشور در حال ظهور است. بااین‌حال، هنوز بخش اعظم سرمایه‌گذاران بزرگ خطرپذیر در تهران مستقرند و اصفهان برای جذب پایدار سرمایه نیازمند تقویت زیرساخت‌های خود و اعتمادسازی میان سرمایه‌داران محلی است.
از زاویه دید فعالان استارت‌آپی، تأمین مالی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها باقی‌مانده است. هرچند سرمایه‌گذاری‌های میلیاردی در استارت‌اپ‌ها انجام‌شده، ولی مدیران این حوزه معتقدند پول به‌تنهایی برای موفقیت کافی نیست؛ حمایت‌هایی مانند منتورینگ، دسترسی به بازار و فرهنگ‌سازی پذیرش شکست نیز ضروری است.
این نکته حائز اهمیت است، زیرا نشان می‌دهد حتی اگر منابع مالی در اختیار تیم‌های نوآور قرار گیرد، بدون زیست‌بوم حمایتی گسترده‌تر ممکن است به ثمر ننشیند. بنابراین سیاست‌گذاران حوزه VC در تهران و اصفهان به‌موازات تزریق پول، بر توانمندسازی استارت‌اپ‌ها از طریق شبکه‌سازی، مشاوره و آموزش نیز متمرکزشده‌اند.
