چرا رئیس‌جمهور چین به حذف وفاداران از ساختار قدرت کمر بسته است؟
پاکسازی «شی» به‌سبک مائو
مهم نیست آمریکایی‌ها در مورد سیاست‌هایشان چه فکری می‌کنند، ایالات متحده هنوز هم در فضای باز عمل می‌کند. وقتی قدرتمندترین سیاستمدار و ثروتمندترین تاجر با هم اختلاف پیدا کردند، مردم شاهد تمام ماجرا بودند: پست‌های نیش‌دار در رسانه‌های اجتماعی و در سخنرانی‌ها. چین برعکس است. مردم این کشور هنوز نمی‌دانند چرا «هو جین تائو»، رئیس‌جمهور سابق به‌طور ناگهانی از کنگره حزب کمونیست در سال۲۰۲۲ به بیرون هدایت شد یا واقعا چه اتفاقی افتاد وقتی «لی کچیانگ»، نخست‌وزیر سابق، در ۶۸سالگی در سال۲۰۲۳ درگذشت.
«لی یوان»، در گزارش دیروز چهارشنبه در نیویورک‌تایمز نوشت، دهه‌ها بعد، داستان کامل «لین بیائو»، جانشین منتخب «مائو تسه‌تونگ» که از چین فرار کرد و در یک سانحه هوایی در سال ۱۹۷۱ درگذشت، هنوز ناشناخته است. این پنهان‌کاری باعث ایجاد یک صنعت ویژه از «استراق سمع‌کنندگان کنار تخت» شده است؛ یعنی مفسران آنلاین چینی که شایعات و سرنخ‌های زودگذر را برای یافتن نشانه‌هایی از تغییرات سیاسی تجزیه و تحلیل می‌کنند. ویدئوهای یوتیوب آنها نحوه راه رفتن، چهره یا حضور رسانه‌ای شی جین‌پینگ، رهبر چین را بررسی می‌کند و می‌تواند میلیون‌ها بازدید از خارج از فایروال اینترنتی کشور را به خود جلب کند.
«استراق سمع‌کنندگان کنار تخت»، تابستان شلوغی را پشت سر گذاشته‌اند. «شی» امسال تعدادی از رهبران نظامی و سیاسی را که همگی توسط خودش منصوب شده بودند، پاکسازی کرده است. استراق سمع‌کنندگان جدول زمانی خروج شی، جلسه‌ای جنجالی بین بلوک شی و بلوک بزرگان حزب و حتی طرح مخفی ارتش برای سرنگونی حکومت او را طراحی کرده‌اند. این پچ‌پچ با صداهای آمریکایی همراه شد: یک مشاور امنیت ملی سابق ایالات متحده، یک دیپلمات سابق و اندیشکده‌های واشنگتن که اظهار کردند در ساختار قدرت او شکافی وجود دارد. مشاوره‌های ریسک سیاسی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری به سرعت به مشتریان خود اطلاع دادند: چرا شی این کار را می‌کند؟ آیا این نشان‌دهنده قدرت است یا ضعف؟ سیاست چین همچنان یک جعبه سیاه است و تعداد کمی از ناظران معتبر حاضرند به‌عنوان افرادی که در شایعات غرق می‌شوند، دیده شوند. با این حال، خود این پرسش‌ها مشروع هستند و پژواک‌های تاریخی عمیقی دارند.
پاک‌سازی‌های شی در سنت جوزف استالین و مائو دنبال می‌شود و به‌عنوان ابزاری برای نظم بخشیدن به نخبگان و تثبیت اقتدار مطلق یک نفر عمل می‌کند. کارزار شی، که بیش از ۱۲سال پیش به اوج رسید، دشواری مدیریت یک سیستم گسترده را حتی برای رهبری با قدرت ظاهرا بلامنازع برجسته می‌کند. این شایعه‌پراکنی پرشور ممکن است نشانه‌ای از تنش فزاینده بین شی و نخبگان حزب کمونیست باشد. در دهه ۱۹۳۰، پاکسازی بزرگ استالین ۷۰ درصد از اعضای کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی و بیش از نیمی از ۱۹۶۶ نماینده کنگره ۱۹۳۴ این کشور را حذف کرد. بخش‌های وسیعی از رهبری نظامی شوروی اعدام شدند. «استیون کوتکین»، عضو ارشد موسسه هوور و نویسنده دو جلد از زندگی‌نامه سه جلدی استالین که قرار است در قالب سه کتاب منتشر شود، گفت: «این یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های کمونیسم است؛ اینکه وفاداران خود را می‌کشد. با وجود این، افرادی که در وفاداری خود تردید نمی‌کنند، هدف پارانویا و دیگر اقدامات رژیم قرار می‌گیرند.»
تقریبا یک قرن بعد، کارزار شی نه خونین است و نه به آن اندازه گسترده، اما گسترده‌ترین کارزار از زمان انقلاب فرهنگی است؛ زمانی که مائو اکثر فرماندهان ارشد خود، از جمله دنگ شیائوپینگ و پدر خود شی یعنی «شی ژونگشون» را به حاشیه راند یا نابود کرد (دنیای‌اقتصاد در گزارش «چریک سیاستمدار» به تفصیل به زندگی «شی ژونگشون» پرداخته بود). طبق آمار رسمی، در سال ۲۰۲۴، حزب کمونیست ۸۸۹ هزار عضو، از جمله ۷۳نفر در سطح استانی یا وزیری یا بالاتر، را تادیب کرد. «وو گوگوانگ»، دانشمند علوم سیاسی دانشگاه استنفورد، تخمین می‌زند که از اواخر سال۲۰۲۲، حدود ۱۰ درصد از اعضای کمیته مرکزی حزب، نهاد تصمیم‌گیری ارشد حزب، پاکسازی، به حاشیه رانده شده یا به طور آشکار در جلسات مهم غایب بوده‌اند.
ارتش بیشترین ضربه را خورده است. طبق گزارش بنیاد جیمز تاون، از سال۲۰۲۳ حداقل ۴۵مقام در ارتش آزادی‌بخش خلق و مجتمع نظامی-صنعتی چین برکنار شده‌اند. دو وزیر دفاع، در همان روز در سال۲۰۲۴، به فساد و اعمالی که خیانت به شی محسوب می‌شد، متهم شدند. همه اینها پس از آن رخ داد که شی در سال ۲۰۲۲ برای سومین بار به قدرت رسید و رده‌های رهبری را با متحدان خود پر کرد. چرا او نمی‌تواند دست از این کار بردارد؟ پارانویا محرک اصلی است.
کوتکین گفت، در رژیم‌های اقتدارگرا، کنترل بر نیروهای نظامی و امنیتی امری حیاتی است، اما حتی وفاداران نیز منافع و شبکه‌های خود را توسعه می‌دهند و خطراتی را برای رهبر ایجاد می‌کنند. کوتکین افزود، شی، مانند دیگر مردان قدرتمند، با چالش عظیم کنترل سیستمی وسیع روبه‌رو است که بسیار فراتر از دسترسی شبکه شخصی اوست. شی مجبور به تغییر و پاکسازی و قرار دادن مقامات در مقابل یکدیگر و دستکاری در رقابت‌ها شده است. کوتکین معتقد است: «منظور من این نیست که شی جین‌پینگ دچار مشکل شده است، بلکه منظورم مشکلاتی است که هر کسی می‌تواند در مدیریت چنین سیستم بزرگی داشته باشد.» «وو» هم چرخه‌ای تکرارشونده را در استالین، مائو و اکنون شی می‌بیند: پاک‌سازی‌های سیاسی پس از شکست در حکمرانی رخ می‌دهند و قدرت را بیشتر متمرکز می‌کنند. «پاکسازی بزرگ استالین» پس از قحطی وحشتناکی که سیاست‌های او به ایجاد آن کمک کرد، رخ داد. «انقلاب فرهنگی» مائو پس از قحطی بزرگ چین رخ داد که نتیجه تصمیمات فاجعه‌بار او بود. کارزار فعلی شی پس از فاجعه‌های «کووید صفر»، اقدامات اقتصادی واپس‌گرایانه و اقدامات سیاست خارجی بحث‌برانگیز، دنبال می‌شود. «وو» گفت: «یک رابطه مارپیچی و متقابلا تقویت‌کننده بین قدرت بسیار متمرکز و فجایع حکمرانی وجود دارد. حلقه اصلی بین شکست‌های حکمرانی و تثبیت بیشتر قدرت یک دیکتاتور، پاکسازی است.»
به عبارت دیگر، هرچه حکمرانی بدتر باشد، پاکسازی بیشتر است و هرچه پاکسازی بیشتر باشد، کنترل سخت‌تر است. «وو» این چرخه را «منطق استالین» می‌نامد. یکی از تفاوت‌های بین حکومت استالین و حکومت شی این است که اکثریت قریب به اتفاق روس‌ها در زمان استالین، از روی ترس و اعتقاد راسخ، معتقد بودند که او از کشورش محافظت می‌کند و کمونیسم را حفظ می‌کند. همین را می‌توان در مورد مائو گفت، اما احتمالا درمورد شی این‌طور نیست. هیچ‌کس پیش‌بینی نمی‌کند که حکومت شی از بین برود. اما گمانه‌زنی‌ها در مورد تسلط او بر قدرت ممکن است نشانه‌ای از تعمیق تنش‌ها بین او و نخبگان حزب کمونیست باشد.
«کای شیا»، استاد بازنشسته مدرسه مرکزی حزب که به منتقد حزب تبدیل شده است، گفت: نخبگان، شی را تحمل می‌کردند؛ زیرا او قدرت را از طریق کمپین‌های ضدفساد تثبیت، قانون اساسی را برای حذف محدودیت‌های دوره‌ای اصلاح و بخش خصوصی را سرکوب می‌کرد. او گفت، آنها سکوت کردند؛ زیرا او به امتیازات آنها دست نزد. اما اکنون پاک‌سازی‌های او و مشکلات اقتصادی چین به کشورشان ضربه می‌زند. خانم کای افزود: «اگر این روند ادامه یابد، می‌تواند نخبگان حزب را به این باور برساند که این شی نیست که سقوط می‌کند، بلکه خود حزب سقوط می‌کند.» اگر وضعیت سلامتی شی اجازه دهد، او می‌تواند برای یک یا دو دهه دیگر حکومت کند، اما تنها در صورتی که وفاداری رهبران حزب را حفظ کند. کوتکین گفت: «یکی از آسیب‌پذیری‌های بزرگ رژیم زمانی است که نخبگان شروع به شک و تردید می‌کنند.»
«سازمان اطلاعات مرکزی» (سیا) شکاف‌های بالقوه‌ای را می‌بیند که سعی در بهره‌برداری از آنها دارد. در ماه مه، دو ویدئوی استخدام از ماندارین‌ها را منتشر کرد که مقامات چینی را هدف قرار می‌داد. یکی از مقامات حزب روایت می‌کند: «همان‌طور که در حزب در رتبه‌بندی‌ها بالا می‌رفتم، شاهد بودم که افراد بالاتر از من ناگهان به رسوایی می‌افتند. حالا فهمیدم که سرنوشت من به اندازه سرنوشت آنها متزلزل است.» استخدام واقعا هدف نیست. دولت ایالات متحده در تلاش است تا پیامی را منتقل کند که معتقد است در رده‌های نخبگان نارضایتی وجود دارد. مشخص نیست که پاک‌سازی‌های شی چقدر موثر خواهد بود، اگرچه پایانی برای آن متصور نیست. «وو» گفت: «مدل جدید تمامیت‌خواهی شی جین‌پینگ با مدل سرمایه‌داری رفاقتی مورد علاقه نخبگان حزب کمونیست چین در دوران دو رئیس‌جمهور پیشین، جیانگ زِمینگ و هو جین تائو، در تضاد است.» او افزود: «این تضادی نیست که شی بتواند صرفا با جایگزینی ۱۰۰۰، ۲۰۰۰ یا حتی ۱۰ هزار کادر، آن را حل کند.»
