«دنیای اقتصاد» از تاثیر سدسازی افغانستان بر بحران آب در شرق کشور گزارش می‌دهد؛
مطالبه حق‌آبه از طالبان
افغانستان حالا با سدسازی‌ها بر رود هریرود قرار است شرایط زیست محیطی، صنایع غذایی و منابع آبی خراسان و مشخصا مشهد را نیز تحت‌تاثیر قرار بدهد. ساخت سد پاشدان و سد سلما بر شاخه‌های هریرود توسط افغانستان، دلیل اصلی تضییع حق‌آبه ایران هستند.
با این حال، سد پاشدان روز جمعه ۲۴ مرداد رسما افتتاح شد و در مدار قرار گرفته است. سد پاشدان در فاصله ۲۵ کیلومتری شهر هرات و در ولسوالی کرخ این ولایت قرار دارد و ظرفیت ذخیره ۴۵میلیون مترمکعب آب را دارد و می‌تواند دو مگاوات برق نیز تولید کند. علاوه بر این نیز افغانستان از سال ۱۳۹۵ سد «سلما» را بر روی هریرود به بهره‌برداری رساند که طبق برآوردهای انجام شده، ظرفیت این سد بالغ بر ۶۴۰میلیون مترمکعب تخمین زده می‌شود.
همزمان نیز کارشناسان حوزه آب و محیط زیست هشدار داده‌اند که افغانستان چه در بحث هیرمند و چه هریرود حق‌آبه را رعایت نکرده و نتایج علمی نشان می‌دهد که «برداشت بیش از ۷۰ درصد آب یک حوضه، اکوسیستم را نابود می‌کند، درحالی‌که این مهم در مدیریت آب نادیده گرفته شده است».کامران داوری، عضو هیات علمی گروه آموزشی علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی گفته است که «با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از آب شرب شهر مشهد از هریرود تامین می‌شود، این بحران می‌تواند تهدیدی برای تامین آب شرب بیش از ۲میلیون نفر باشد. پروژه سدسازی در افغانستان مربوط به زمان حال نیست، اما در حال حاضر به دلیل عدم توجه مسوولان در احقاق حقوق آبی در گذشته، نگران کمبود آب و آسیب به محیط‌زیست شده‌ایم».
شاید اشاره داوری به کاهش شدید ظرفیت آبی سد «دوستی» برگردد. این سد در مرز ایران و ترکمنستان و با همکاری این دو کشور روی هریرود در شهرستان سرخس احداث و سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسیده است و ظرفیت آن ۱۲۵۰میلیون مترمکعب است و یکی از منابع مهم تامین آب مشهد است.
اما خشکسالی و سد سلما و پاشدان مهم‌ترین عواملی هستند که تقریبا به خشک شدن سد دوستی منجر شده‌اند به طوری‌که اخیرا آب ورودی از افغانستان به سد دوستی تقریبا صفر بوده است. این امر باعث حفر چاه برای تامین آب در استان خراسان و به ویژه شهر مشهد شده و خطر کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی را هم افزایش داده است.
«هامون» اولین قربانی بود
تالاب بین‌المللی هامون با وسعت ۵۷۰ هزار هکتار، نقشی کلیدی در زنجیره زیست محیطی و تامین معیشت مردم منطقه ایفا می‌کند. این تالاب که از دیرباز به‌عنوان قلب تپنده سیستان شناخته شده، زمینه‌ساز فعالیت‌هایی همچون دامداری، کشاورزی و صید آبزیان بوده است. هامون که زمانی مظهر شکوه طبیعت این سرزمین بود، با جریان آب زنده می‌ماند؛ اما سرنوشت آن به هیرمند گره خورده است.
خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش ورودی‌های آبی، هامون را از رونق انداخته‌اند. اکنون، از آن اقلیم سرسبز، تنها بستری خشک و بی‌رمق باقی مانده است. یکی از عوامل وضعیت غم‌انگیز دریاچه هامون، سد کمالخان و کجکی افغانستان هستند که با ظرفیت‌های بالا رمق رودخانه هیرمند را گرفته و هامون را به مرگ همیشگی نزدیک کرده است. افغانستان به این سدها بسنده نکرده و پروژه در دست احداث نیز روی هیرمند و سرشاخه‌هایش دارد.عدم پرداخت حق‌آبه ایران از سوی افغانستان در حالی است که انتشار تصاویر ماهواره‌ای از انحراف بخش عمده‌ای از آب این رودخانه مرزی مشترک به سمت شوره‌زار گودزره در این کشور و در همسایگی با ایران، بار دیگر حاشیه‌ساز شده است.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که طالبان مانند سال‌های گذشته سیلاب هیرمند را به بیابان گودزره انحراف داده است. آب منحرف شده مساحتی بالغ بر ۴۰۰ کیلومترمربع از گودزره را پوشانده و آب شیرین رودخانه هیرمند را به تلخاب تبدیل کرده است؛ آبی که می‌تواند در صورت رسیدن به پایین‌دست، تالاب بین‌المللی هامون ایران به وسعت ۴۱۰ کیلومترمربع را احیا و از مرگ این اکوسیستم ارزشمند و تبدیل آن به کانون گرد و غبار جلوگیری کند.
هامون را به خاک سیاه نشاندند
فداحسین مالکی * : موضوع حق‌آبه هیرمند یک مساله تاریخ پرفراز و نشیب است. اگرچه طی دهه‌های قبل و پیش از برسرکار آمدن طالبان همکاری‌هایی بین ایران و افغانستان در بحث رعایت حق‌آبه همکاری و تعاملاتی وجود داشت، ولی متاسفانه در شرایط امروزی و با آمدن طالبان ما در مشکل‌ترین وضعیت تعاملاتی در بحث حق‌آبه با افغانستان مواجه هستیم. البته عمده دلیل این مساله از آنجایی نشات می‌گیرد که ساختار حکومتی امروز افغانستان خیلی منطبق بر قوانین و معاهدات بین‌المللی نبوده و کمتر بر این موضوعات تمرکز می‌شود. موضوع حق‌آبه یک معاهده بین‌المللی است و همه دولت‌ها در طول تاریخ باید به آن پایبند باشند، ولی متاسفانه این اتفاق رخ نداد و تالاب هامون که زمانی جزو هفت تالاب منحصر‌به‌فرد در جهان بود و جز افتخارات زیست محیطی کشور محسوب می‌شد و هرساله محل مهاجرت گونه‌های مختلف جانوری بود به دلیل بی‌تدبیری‌ها به خشکی مفرط گرفتار شد و امروز نیز اراده جدی برای حل این مشکل وجود ندارد تا شاهد آن باشیم که هامون به خاک سیاه نشانده شود. البته طالبان ادعا دارد که حق‌آبه را رعایت می‌کند ولی واقعیت این است که در زمان وقوع سیلاب‌ها و برای حفاظت از سدها، بخشی از آب را رها می‌کنند. متاسفانه ما در دیپلماسی آب کشور با توجه به وجود رودهای مرزی متعدد عملکرد خوبی نداشتیم و باید در این خصوص اقدامات لازم را در پیش بگیریم. ما باید دیپلماسی آب را دوباره فعال کنیم. این خیلی غم‌انگیز است که سیستان و بلوچستان زمانی انبار غله ایران بود، ولی امروز شرایط حتی برای زندگی شهروندان سخت شده و با وجود پدیده‌هایی چون ریزگردها بر این سختی افزوده شود.
* نماینده زاهدان در مجلس
از حق‌آبه خودمان نمی‌گذریم
حسنعلی اخلاقی‌امیری* : قبل از افتتاح و تکمیل سد پاشدان و سدهای دیگر نیز به دلایل مختلف از جمله تغییرات اقلیمی و عدم مدیریت منابع آبی ما شاهد مشکلات کم‌آبی دست‌کم در حوزه خراسان بودیم. ما قبل از آنکه سدپاشدان در همین مرداد ماه به بهره‌برداری برسد، دیدیم که ظرفیت آب سد دوستی به کمتر از 15 درصد رسیده است. این در حالی است که وقتی ظرفیت آبی یک سد به این مقدار برسد، عملا قابل برداشت نخواهد بود. بنابراین ما قبل از این اتفاقات با بحران کم‌آبی روبه‌رو شدیم و احتمالا با شروع این سد، بیشتر هم بشود. لذا این ضرورت وجود دارد که مسوولان مربوطه به این مساله ورود جدی داشته باشند و با توجه به اینکه دولت مستقر اختیاراتی را برای استانداری‌ها لحاظ کرده است ما جلساتی با استاندار برگزار کرده و برنامه‌هایی را در نظر گرفته‌ایم که امیدوارم به نتیجه مطلوب منتهی شود، ولی اگر چنین اتفاقی رخ ندهد، قطعا به عنوان نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی مساله را از طریق دستگاه دیپلماسی و نیز وزارت نیرو پیگیری خواهیم کرد. البته باید این واقعیت را قبول کرد که بحث آب یکی از مشکلات مهم امروز جهان بوده و فراگیر شده است. ما باید در این خصوص آینده‌نگر بوده و برنامه مشخصی در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای مدیریت منابع آبی در کشور اجرایی کنیم که قطعا یکی از این برنامه‌ها بحث انتقال آب از دریای عمان به داخل کشور است. البته این طرح به معنای فراموش کردن حق‌آبه خودمان برابر سدسازی کشورهای همسایه نبوده و نیست. هرچند تجربه ما در بحث «هامون» نشان داده که طالبان خیلی متعهد به معاهدات بین‌المللی نیست.
* نماینده مشهد در مجلس
