تحول دیجیتال معدن و رشد سطح حمله

صنعت معدن بیش از هر زمان دیگری به سیستم‌های دیجیتال و کنترل از راه دور وابسته شده است. از سیستم‌های SCADA و PLC در کنترل تهویه و انرژی گرفته تا زیرساخت‌های ابری برای تحلیل داده‌های اکتشافی و اقتصادی، همه و همه اکنون به هدف‌های بالقوه‌ حملات سایبری تبدیل شده‌اند.در چنین فضایی، هرگونه اختلال سایبری می‌تواند نه‌تنها موجب توقف تولید، بلکه منجر به فاجعه‌های انسانی (در معادن زیرزمینی)، خسارات اقتصادی گسترده یا حتی نشت اطلاعات استراتژیک درباره ذخایر معدنی شود.

ویژگی‌های خاص تهدید سایبری در معادن

برخلاف برخی صنایع که تهدیدات سایبری عمدتاً اطلاعاتی یا مالی هستند، تهدیدات در صنعت معدن ماهیت فیزیکی-دیجیتال دارند. یعنی حمله به یک سامانه دیجیتال، می‌تواند در دنیای واقعی، انفجار، ریزش یا حتی مرگ‌ومیر به همراه داشته باشد. برای مثال اختلال در سیستم تهویه معدن زیرزمینی در اثر حمله سایبری، می‌تواند در عرض چند دقیقه جان کارگران را به خطر بیندازد یا تغییر تنظیمات دستگاه‌های حفاری از راه دور، می‌تواند باعث آسیب به ساختار زمین و از بین رفتن تجهیزات گران‌قیمت شود. همچنین نشت اطلاعات زمین‌شناسی یا محل دقیق ذخایر از طریق حمله به سرورهای سازمانی، می‌تواند به رقبا یا حتی گروه‌های غیرقانونی دسترسی دهد.

ارکان تاب‌آوری سایبری در معدن

تاب‌آوری سایبری فراتر از «امنیت سایبری» است. امنیت، بیشتر بر پیشگیری متمرکز است، در حالی که تاب‌آوری سایبری شامل پیشگیری، تحمل اختلال، واکنش سریع و بازیابی مؤثر نیز هست. برای تحقق این هدف در صنایع معدنی، مجموعه‌ای از ارکان کلیدی باید درنظر گرفته شود:

۱. معماری دفاعی زیرساخت‌های دیجیتال: شبکه‌های فناوری اطلاعات (IT) و فناوری عملیاتی (OT) باید به‌درستی تفکیک شوند. پیاده‌سازی لایه‌های دفاعی بین سیستم‌های حیاتی مانند SCADA و شبکه اینترنت، استفاده از فایروال‌های تخصصی و پیاده‌سازی کنترل دسترسی دقیق، از ملزومات اولیه تاب‌آوری است.

۲. نظارت و تحلیل هوشمند تهدیدات: استفاده از سامانه‌های پیشرفته SIEM، همراه با الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای تحلیل رفتار تجهیزات و کاربران، امکان شناسایی حملات پیشرفته (APT) و ناهنجاری‌های رفتاری را فراهم می‌کند.

۳. مدیریت پاسخ به حادثه و بازیابی (IR & Recovery): داشتن برنامه‌ واکنش به حادثه به‌صورت مستند، آزموده‌شده و تمرین‌شده، و نیز ایجاد مکانیزم‌های پشتیبان‌گیری لحظه‌ای از داده‌ها و پیکربندی سیستم‌ها، در بازگشت سریع به عملیات عادی حیاتی است.

۴. آموزش منابع انسانی در محیط معدن: نیروی انسانی معدن، اعم از مدیر، اپراتور یا تکنسین، باید درک دقیقی از تهدیدات سایبری و روش‌های مقابله روزمره با آن‌ها داشته باشند. بسیاری از حملات موفق، نه به دلیل ضعف فنی، بلکه به‌دلیل خطای انسانی در باز کردن فایل مخرب یا وارد کردن اطلاعات دسترسی اشتباه رخ می‌دهند.

۵. ارزیابی منظم آسیب‌پذیری‌ها: تست‌های نفوذ (Penetration Tests)، شبیه‌سازی حمله (Red Teaming)، و ارزیابی‌های دوره‌ای از نقاط ضعف سایبری تجهیزات عملیاتی باید بخشی از چرخه‌ نگهداری دیجیتال معادن شود.

نمونه‌هایی از اقدامات جهانی

شرکت‌هایی مانند Rio Tinto و BHP در سال‌های اخیر تیم‌های اختصاصی تاب‌آوری سایبری راه‌اندازی کرده‌اند که بر ایمنی ربات‌های حفاری، ارتباطات پهپادها، و حفاظت از داده‌های اکتشافی تمرکز دارند. در برخی پروژه‌های پیشرفته‌تر، استفاده از فناوری بلاک‌چین برای امنیت زنجیره تأمین مواد معدنی نیز در حال آزمایش است. در سطح ملی، برخی کشورها برای معادن بزرگ، چارچوب الزام‌آور امنیت سایبری صنعتی تدوین کرده‌اند و رعایت آن را بخشی از مجوز بهره‌برداری می‌دانند.

وضعیت ایران و الزامات آینده

در ایران نیز با رشد طرح‌هایی مانند «معدن هوشمند» توسط بخش دولتی و خصوصی و ورود فناوری‌هایی مانند تحلیل داده‌های ژئوفیزیکی، اتوماسیون حفاری، سیستم‌های مانیتورینگ لحظه‌ای و غیره، نیاز به تاب‌آوری سایبری به‌سرعت در حال جدی شدن است. با توجه به احتمال هدف‌گیری صنایع راهبردی ایران از سوی حملات خارجی یا باج‌افزارها، تدوین سند ملی تاب‌آوری سایبری در بخش معدن و آموزش هدفمند مدیران این حوزه، یک نیاز فوری است.

نتیجه‌گیری

تاب‌آوری سایبری در معدن، مفهومی فراتر از «پروتکل‌های امنیتی» است. این تاب‌آوری، شرط تداوم ایمنی، عملکرد و سرمایه‌گذاری در صنعت معدنی آینده‌محور است. در جهانی که زیرساخت‌ها دیجیتال شده‌اند، بقای یک معدن هوشمند به‌اندازه‌ مقاومت دیجیتال آن در برابر تهدیدات پیچیده بستگی دارد. نهادینه‌سازی این رویکرد باید از سطح کلان مدیریتی آغاز شود و تا خط تولید و پایین‌ترین سطح عملیاتی امتداد یابد.

* کارشناسی ارشد مدیریت اطلاعات از دانشگاه تهران و مدیر داخلی موسسه یونیدرو