عراقچی از جدل ۳ در برابر ۳ بر سر اسنپ‌بک خبر داد؛
ماشه؛ چالش حقوقی یا اهرم سیاسی؟
موضوعی که البته عراقچی آن را حقوقی دانسته و می‌گوید: یک چالش حقوقی بین ما و اروپا وجود دارد و چین و روسیه با ما مواضع یکسانی دارند. با این حال به نظر می‌رسد بر اساس روندی که طرفین در طول ۷سال گذشته پس از خروج ترامپ از برجام طی کرده‌اند، مساله بیش از آنکه حقوقی باشد، تبدیل به یک موضوع سیاسی و اهرم فشار شده است.
وزرای سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان در نامه‌ای که فایننشال‌تایمز به آن دست یافته، نوشتند: «به‌وضوح اعلام کرده‌ایم که اگر ایران تا پایان اوت ۲۰۲۵مایل به دستیابی به یک راه‌حل دیپلماتیک نباشد یا از فرصت تمدید استفاده نکند، تروئیکای اروپا آماده فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت خودکار تحریم‌هاست.»
پایان ماه اوت مصادف است با نهم شهریورماه؛ یعنی به زعم این کشورهای اروپایی که خود به تعهداتشان در برجام پایبند نبوده‌اند، تهران فقط ۱۶ روز دیگر برای ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای فرصت دارد. این در حالی است که وزیر خارجه ایران روز پنج‌شنبه در برنامه‌ای تلویزیونی تاکید کرد که تروئیکای اروپا صلاحیت اسنپ‌بک را ندارد و در این رابطه بین ایران، چین و روسیه از یک‌سو و بریتانیا، آلمان و فرانسه از سوی دیگر در شورای امنیت چالشی در حال شکل‌گیری است.
تروئیکای اروپا ادعا کردند که به ایران پیشنهاد تمدید داده‌اند تا از بازگشت خودکار تحریم‌ها در اواخر این ماه جلوگیری شود. این نامه خطاب به «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت، توسط «ژان-نوئل بارو» وزیر خارجه فرانسه، «یوهان واده‌فول» وزیر خارجه آلمان و «دیوید لمی» وزیر خارجه انگلیس امضا شده است. به دنبال این اقدام تروئیکا، ژان نوئل بارو، وزیر خارجه فرانسه متن کامل این نامه را منتشر کرد که در بخشی از آن آمده است که آنها متعهد به جلوگیری از دستیابی تهران به سلاح هسته‌ای هستند و در طول بیش از ۲۰ سال تلاش‌های دیپلماتیک، سه کشور اروپایی در هدف خود متحد بوده‌اند.
آنها در ادامه تاکید کردند که این هدف باید از طریق دیپلماسی و مذاکره حاصل شود و تروئیکای اروپایی برای این منظور و رسیدگی به نگرانی‌های جامعه بین‌المللی در مورد برنامه هسته‌ای ایران سال‌ها وقت صرف کردند. تروئیکای اروپایی همچنین مدعی شدند که از زمان حصول توافق هسته‌ای۲۰۱۵ با ایران، سه کشور به تعهدات خود در این توافق و قطعنامه۲۲۳۱ عمل و حتی تلاش کردند که به‌رغم تشدید فعالیت‌های هسته‌ای ایران، تمام طرف‌ها را به پایبندی به برجام بازگردانند.
اروپا صلاحیت اسنپ‌بک ندارد
این لفاظی‌های مقامات اروپایی در حالی انجام می‌گیرد که سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران شامگاه پنج‌شنبه با حضور در برنامه‌ای تلویزیونی تاکید کرد که کشورهای اروپایی صلاحیت به‌کارگیری اسنپ‌بک را ندارند. عراقچی با حضور در برنامه «جریان» شبکه یک گفت: «الان اروپایی‌ها تا ۲۸ مهر فرصت دارند اسنپ‌بک کنند، اما از نظر ما آنها به‌خاطر مواضعشان از جمله تاکید بر غنی‌سازی صفر که در برجام حق غنی‌سازی ایران به رسمیت شناخته شده است، صلاحیت صحبت و به‌کارگیری هیچ بخشی از برجام از جمله اسنپ‌بک را ندارند.» همچنین وزیر خارجه از شکل گرفتن یک چالش حقوقی بین ایران و اروپا صحبت کرد و افزود که چین و روسیه با ما مواضع یکسانی دارند.
به گفته عراقچی بین ایران، چین و روسیه از یک‌سو و سه کشور اروپایی از سوی دیگر در شورای امنیت چالشی در حال شکل‌گیری است در خصوص اینکه تروئیکا حق اسنپ‌بک دارد یا خیر که از نظر ایران، سه کشور اروپایی چنین حقی ندارند. رئیس دستگاه دیپلماسی به این موضوع نیز تاکید کرد که کسی وجود مکانیسم اسنپ‌بک در برجام را انکار نکرده است. این کلمه نیست؛ ولی مکانیسم آن وجود دارد و به‌دلیل وجود همین مکانیسم بود که جمهوری اسلامی از آن استفاده کرده است.
مخالفت پکن و مسکو
همزمان با اظهارات عراقچی، چین و روسیه نیز بار دیگر مخالفت خود را با فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران اعلام کردند. سخنگوی وزارت خارجه چین اعلام کرد کشورش با تلاش کشورهای غربی برای کلید زدن سازوکاری برای بازگرداندن قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران مخالف است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، لین جیان، سخنگوی وزارت امور خارجه چین، روز جمعه (۲۴ مرداد/ ۱۵ اوت) ۲۰۲۵ در پاسخ به اظهارات ایران مبنی بر همکاری با چین و روسیه برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط گروه تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) در شورای امنیت سازمان ملل گفت که چین به حل مسالمت‌آمیز مساله هسته‌ای ایران از طریق راه‌های سیاسی و دیپلماتیک متعهد است.
وی تاکید کرد که پکن مخالف استفاده از مکانیسم ماشه است؛ زیرا این اقدام به اعتمادسازی و کاهش اختلافات بین طرف‌ها کمک نمی‌کند و به تلاش‌های دیپلماتیک برای ازسرگیری زودهنگام مذاکرات آسیب می‌رساند.
لین جیان اظهار کرد: «هر اقدامی که اکنون در شورای امنیت انجام شود، باید به دستیابی به توافق‌های جدید در مذاکرات کمک کند، نه اینکه نتیجه معکوس داشته باشد.» وی افزود که چین با حفظ موضعی عینی و عادلانه، به ترویج گفت‌وگوهای صلح‌آمیز ادامه خواهد داد و نقش سازنده‌ای برای بازگرداندن مساله هسته‌ای ایران به مسیر مذاکرات دیپلماتیک ایفا خواهد کرد. چین همچنین بر تعهد خود به حفظ رژیم بین‌المللی منع اشاعه هسته‌ای و ارتقای صلح و ثبات در خاورمیانه تاکید کرد.
همزمان نمایندگی دائم روسیه در سازمان ملل متحد با ارسال یادداشتی توضیحی به شورای امنیت که به‌عنوان سند شورا نیز به ثبت رسید، به‌طور رسمی با برنامه آلمان، فرانسه و بریتانیا برای فعال‌سازی مکانیسم موسوم به «اسنپ‌بک» و بازگرداندن قطعنامه‌های تحریمی پیشین شورای امنیت علیه ایران مخالفت کرد.
به گزارش «ایسنا» نمایندگی دائم روسیه در سازمان ملل متحد، روز ۱۱اوت۲۰۲۵، با ارسال یادداشتی توضیحی به شورای امنیت که به‌عنوان سند شورا نیز به ثبت رسید، به‌طور رسمی با برنامه آلمان، فرانسه و بریتانیا برای فعال‌سازی مکانیسم موسوم به «اسنپ‌بک» و بازگرداندن قطعنامه‌های تحریمی پیشین شورای امنیت علیه ایران مخالفت کرد.
در این یادداشت، مسکو تاکید کرده است که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و مفاد برجام، استفاده از مکانیسم «اسنپ‌بک» تنها زمانی مجاز است که کشور متقاضی، به‌عنوان یکی از مشارکت‌کنندگان در برجام، تمام مراحل حل‌وفصل اختلافات مندرج در بندهای ۳۶ و ۳۷ توافق را طی کرده باشد. روسیه تصریح کرده که آلمان، فرانسه و بریتانیا نه‌تنها این مراحل را طی نکرده‌اند، بلکه خود با عدم اجرای تعهدات برجامی، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از توافق در مه۲۰۱۸، در «نقض اساسی» برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شریک بوده‌اند.
درباره اسنپ‌بک بزرگ‌نمایی شده
در ادامه گفت‌وگوی عراقچی با برنامه «جریان»، وزیر خارجه ایران با بیان اینکه درباره مکانیسم اسنپ‌بک بزرگ‌نمایی شده است، ادامه داد: «اسنپ‌بک اگر اتفاق بیفتد، چیز بدی است ولی خیلی بزرگ‌تر از آنچه بد است، به جامعه معرفی کرده‌اند و جامعه بی‌دلیل نسبت به آن نگران است.»
وزیر خارجه با بیان اینکه تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا از تحریم‌های شورای امنیت بزرگ‌تر است و چیزی به تحریم‌های فعلی اضافه نمی‌شود، توضیح داد: «بیشتر تحریم‌های سازمان ملل، تحریم‌های افراد و شرکت‌هاست. به تحریم‌های اقتصادی ما چیزی بیشتر از وضعیت فعلی اضافه نمی‌شود؛ اما اجرای آن ممکن است کمی سخت‌تر شود. تحریم بانکی و نفتی در آن وجود ندارد؛ اما تحریم تسلیحاتی وجود دارد که یک خسران است. ما دوباره به فصل هفتم بازمی‌گردیم که مسائل سیاسی و حقوقی برای ما ایجاد می‌کند. تبعات اقتصادی آن اما سنگین نیست.»
ابزارهای متنوع ایران
در عین حال وزیر خارجه ایران به نامه‌ای که به دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت نوشت اشاره کرد و گفت که در این نامه طولانی و مستدل خطاب به آنها استدلال کردم که به دلایل متعدد کشورهای اروپایی دیگر عضو برجام نیستند. البته آنها هم می‌توانند مقابله کنند و راه‌هایی را امتحان کنند.
وی افزود: «در اینکه باید فکری کرد و جلوی اسنپ بک را گرفت تردیدی نیست و ما هم تا آخرین لحظه از هیچ تلاشی فروگذار نخواهیم کرد. ما برای مقابله با آن ابزارهای مختلفی داریم.» وزیر خارجه ایران در این نامه که ۲۹ تیرماه منتشر شد، هرگونه تلاش سه کشور اروپایی (E۳) برای احیای قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت را بی‌اعتبار و از نظر حقوقی باطل دانسته بود.
در این نامه آمده است: «با عنایت به اینکه برجام کشورهای امضاکننده را نه به‌عنوان طرف‌ها بلکه به‌عنوان «مشارکت‌کنندگان» معرفی می‌کند که این نشان‌دهنده ماهیت این توافق به‌عنوان یک برنامه اقدام و نه یک معاهده است، وضعیت مشارکت کنندگی شرایطی پویا است که منوط به پایبندی همراه با حسن نیت از جمله ایفای نقش مستمر در اجرای مفاد توافق است با توجه به اینکه اقدامات و مواضع اتخاذشده توسط E۳ به‌طور بنیادین با مشارکت در برجام ناسازگار است هرگونه توسل به مکانیسم حل و فصل اختلاف (DRM) یا تدابیر جبرانی باطل و بی‌اعتبار است.»
اراده تهران برای توافق برد-برد
بهانه‌جویی‌های کشورهای اروپایی در حالی تداوم دارد که پیش‌تر «مجید تخت‌روانچی» معاون سیاسی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با رسانه ژاپنی تاکید کرده بود که ایران در ازای لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران، «محدودیت‌هایی بر توسعه هسته‌ای را برای مدت معینی می‌پذیرد» و تهران می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک «توافق برد-برد و عادلانه» با محدودیت‌های موقت بر فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز خود موافقت کند.
شروع نه چندان بد با آژانس
همچنین در ادامه حسن همکاری ایران با طرف غربی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، معاون مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز دوشنبه ۲۰مرداد در سفری یک‌‌روزه به تهران آمد و با مقام‌های ایرانی دیدار و تبادل نظر کرد. کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه ایران، محور گفت‌وگوها را نحوه تعامل ایران و آژانس در «شرایط جدید» عنوان کرد و از توافق برای ادامه رایزنی‌ها بین طرفین خبر داد.
وزیر امور خارجه در گفت‌وگوی اخیرش در پاسخ به سوالی در ارتباط با روابط ایران با آژانس و سفر اخیر هیات آژانس به تهران با ارائه توضیحاتی در ارتباط با مصوبه مجلس شورای اسلامی در ارتباط با چگونگی تعامل ایران با آژانس و واقعیت‌های زمینی که اکنون در مورد نحوه تعامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود دارد، گفت: «هیات آژانس در روز دوشنبه در تهران با مقامات سازمان انرژی اتمی و وزارت خارجه دیدار کرد.»
عراقچی تشریح کرد که در جریان رایزنی‌هایی که صورت گرفت، ایده‌های اولیه در ارتباط با نحوه تعامل ایران و آژانس در دوره جدید تبادل شد. به نظرم شروع بدی نبود؛ ولی طول می‌کشد که به یک سرانجام و یک مدالیته در این زمینه دست پیدا کنیم.
چالش حقوقی یا سیاسی؟
تمام این داستان‌ها پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در مه ۲۰۱۸ کلید خورد. با خروج یک‌جانبه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷، سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) متعهد شدند تا با ارائه ۱۱اقدام مشخص، به حفظ توافق هسته‌ای کمک کنند و تاثیر تحریم‌های آمریکا را بر اقتصاد ایران کاهش دهند. این اقدامات به‌ویژه در قالب سازوکاری به نام INSTEX (Instrument in Support of Trade Exchanges) طراحی شدند.
از جمله این ۱۱تعهد می‌توان به مواردی همچون حمایت از تجارت مشروع با ایران، حمایت از همکاری‌های هسته‌ای غیر نظامی، مقابله با تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، حفظ دسترسی ایران به بازارهای مالی جهانی و حمایت از پروژه‌های توسعه‌ای در ایران اشاره کرد. اما این تعهدات به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی و مالی هیچ گاه اجرایی نشدند و حمایت اروپا از ایران نیز به صدور برخی بیانیه‌های سیاسی محدود ماند.
در مقابل این اقدام واشنگتن از یک‌سو و بی‌عملی‌های اروپا از سوی دیگر، ایران به‌عنوان عضو برجام که تا سال ۲۰۱۹ و سالگرد خروج ایالات متحده به گواه گزارش‌های متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به‌صورت کامل به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵متعهد مانده بود، از سازوکار حل و فصل اختلافات مندرج در این توافق استفاده کرد و طی یک سال و در ۵ مرحله مشخص، تعهدات خود را کاهش داد، اقدامی که موجب شد تا گزارش‌های برجامی مدیرکل آژانس بارها بر این امر تاکید کند که ایران به تعهدات برجامی خود پایبند نبوده اما این گزارش‌ها هیچ‌گاه به این واقعیت اشاره نکردند که تهران در مقابل کدام اقدامات ۴ عضو غربی برجام در نهایت مجبور به کاهش تعهدات خود شد.
درواقع امروز ایران به درستی می‌گوید که کشورهای اروپایی چون هیچ‌یک از سازوکارهای برجام را اجرایی نکرده‌اند، آنها نیز عضو برجام نیستند که بخواهند با استناد به مفاد آن اسنپ‌بک کنند. لذا مشخص نیست که این چالشی که در حال حاضر بین ایران و تروئیکای اروپا شکل گرفته حقوقی است یا سیاسی؟ زیرا اگر طرفین به برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ پایبند بودند، می‌توانستند با نگاه حقوقی به نقض عهدها نگاه کنند؛ اما امروز که چیزی از برجام باقی نمانده به نظر می‌رسد که این تنش‌ها و تهدید به استفاده از ابزارهایی چون اسنپ‌بک بیشتر جنبه سیاسی دارد.
مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) بخشی از توافق هسته‌ای ایران (برجام) است که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۱۵گنجانده شده است. این مکانیسم به اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه و چین) و آلمان اجازه می‌دهد در صورتی که معتقد باشند ایران به تعهدات خود در برجام پایبند نیست، با طرح موضوع در شورای امنیت، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را که پیش از برجام اعمال شده بودند، به طور خودکار بازگردانند. این فرآیند نیازی به رای‌گیری در شورای امنیت ندارد و حتی وتوی یک عضو دائم نیز نمی‌تواند مانع آن شود.
