اندیشکده استیمسون بررسی کرد: تهران به دنبال مسیرهای تجاری جدید با چین است؛
شیفت ترانزیتی ایران
اندیشکده استیمسون ۶ اوت در تحلیلی از نگاه چین و ایران به متنوع کردن مسیرهای تجاری می‌نویسد: به‌طور سنتی، خلیج فارس در تجارت ایران نقشی حیاتی ایفا کرده است. اما تلاش‌های اخیر برای توسعه مسیرهای زمینی به آسیای مرکزی، با هدف متنوع‌سازی پیوندهای تجاری و تقویت همکاری با منطقه‌ای در حال رشد سریع اقتصادی دنبال می‌شود.
با تغییر جایگاه منطقه به‌عنوان یک گره اصلی در تجارت فرامنطقه‌ای - میان روسیه و افغانستان و همچنین میان چین و اتحادیه اروپا - این مسیرهای زمینی اهمیتی فزاینده یافته‌اند. قدرت‌های بزرگ جهانی، قالب‌های متفاوتی از نشست‌ها را با پنج کشور آسیای مرکزی ایجاد کرده‌اند و به‌دنبال فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در این منطقه هستند. اگرچه آسیای مرکزی در گذشته در کانون سیاست خارجی ایران قرار نداشت، اما با توجه به ظرفیت فزاینده اقتصادی و ترانزیتی این منطقه، ممکن است این روند در حال تغییر باشد. تهران گام‌های مهمی برای بهبود روابط با ترکمنستان و تاجیکستان برداشته و همچنین روابط خود را با ازبکستان گسترش داده است. در ماه ژوئن، ایران و ترکمنستان تفاهم‌نامه‌ای برای تقویت هماهنگی در زمینه حمل‌ونقل دریایی و لجستیک امضا کردند. در ماه مه، دو کشور بر سر نقشه راهی برای همکاری جامع طی دو سال آینده توافق کردند که یکی از محورهای کلیدی آن، افزایش همکاری در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک بود.
در ماه ژانویه، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به تاجیکستان سفر کرد و به روند منفی حاکم بر روابط دو کشور فارسی‌زبان که از دهه ۱۹۹۰ ادامه داشت، پایان داد. دو کشور ۲۲ تفاهم‌نامه در حوزه‌های زیرساختی، تجارت و سایر موضوعات امضا کردند و بهبود روابط را «راهبردی» نامیدند. تاجیکستان کشوری محصور در خشکی است و در نتیجه به دنبال دسترسی بهتر به بازارهای بزرگ‌تر است و به همین دلیل به بنادر چابهار و بندرعباس ایران علاقه‌مند است.
همچنین، تاجیکستان به تحرکات هند برای اتصال به آسیای مرکزی از طریق بندر چابهار واکنش نشان داده است. در ژانویه، «همایش تجاری ایران-تاجیکستان» در دوشنبه برگزار شد و طی آن ۱۳ سند همکاری دوجانبه در زمینه زیرساخت و تجارت امضا شد. در ماه ژوئن نیز مقام‌های دو کشور دوباره برای گفت‌وگو درباره تجارت دیدار کردند. اما ایران فراتر از آسیای مرکزی، چشم به چین دوخته است. در ۱۲ مه، نشستی در تهران با حضور مقام‌های ارشد راه‌آهن از ایران، چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ترکیه برگزار شد تا درباره توسعه یک شبکه ریلی فرامنطقه‌ای گفت‌وگو کنند. اواخر همان ماه، قطاری باری از شهر «شی‌آن» چین که حامل پنل‌های خورشیدی بود، به بندر خشک ریلی «آپْرین» در ایران رسید و بدین ترتیب، پیوند مستقیم ریلی میان دو کشور رسما آغاز شد. این مسیر از غرب چین آغاز شده و با عبور از قزاقستان و ترکمنستان به ایران می‌رسد.
ایران در حال بهره‌برداری از پیوندهای رو‌به‌گسترش آسیای مرکزی با چین است. برای نمونه، در اواخر سال ۲۰۲۳، قزاقستان خط آهن «آییاقوز-تاچنگ» را افتتاح کرد که سومین گذرگاه مرزی ریلی این کشور با چین محسوب می‌شود. همچنین پروژه خط آهن چین - قرقیزستان - ازبکستان که مدت‌ها متوقف مانده بود، اکنون با پیشرفت قابل‌توجهی از سوی چین مواجه شده است.
ایران همچنین تمرکز خود را بر شاخه شرقی «دالان بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب» (INSTC) قرار داده است؛ این شاخه از بنادر روسیه در دریای خزر و دریای بالتیک آغاز شده و به خلیج فارس و هند می‌رسد. شاخه غربی این دالان از آذربایجان عبور می‌کند. شاخه شرقی از مسیر ایران و افغانستان می‌گذرد؛ کشوری که دولت طالبان آن اخیرا از سوی مسکو به رسمیت شناخته شده است. روسیه اولین کشوری بود که پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، آنها را به رسمیت شناخت. برای ایران، مسیرهای شمالی و شمال‌شرقی نقش مهمی در کاهش تاثیر تحریم‌ها دارند؛ چرا که می‌توانند روابط تجاری ایران را متنوع سازند. ایران اخیرا پیشنهاد خرید بندر آستراخان از روسیه را ارائه کرده که در صورت تحقق، به گسترش تجارت فرامرزی در دریای خزر خواهد انجامید.
چرخش ایران به‌سوی آسیا، این امکان را به جمهوری اسلامی می‌دهد که فشار اقتصادی غرب را کاهش دهد و همچنین تاثیر احتمالی بسته شدن تنگه هرمز - که ایران در واکنش به حملات اسرائیل و آمریکا بارها به آن تهدید کرده است - را به حداقل برساند. ایران در گذشته نفت خود را به چین، که در بسیاری جهات نقش حیاتی در اقتصاد ایران دارد، از طریق خلیج فارس صادر می‌کرد. اما یک پیوند ریلی با چین می‌تواند مسیر جایگزینی برای صادرات نفت و دیگر مبادلات تجاری با چین فراهم کند. این مسیر جدید، زمان ترانزیت را از ۳۰ تا ۴۰ روز از مسیر دریایی به حدود ۱۵روز از طریق زمینی کاهش می‌دهد. بندر خشک آپرین، که ترمینالی درون‌مرزی با اتصال به بنادر دریایی از طریق جاده و ریل است، امکان پیوند گسترده‌تری با دیگر نقاط ایران را نیز فراهم می‌کند.
در سوی دیگر، چین نیز به دنبال دور زدن «نقطه خفگی» مالاکا است، گذرگاه آبی مهمی که اقیانوس هند را به اقیانوس آرام متصل می‌کند. تاکنون تمرکز چین بیشتر بر مسیر شمالی اوراسیا بوده که عمدتا از خاک روسیه عبور می‌کند. از فوریه ۲۰۲۲ که روسیه تهاجم تمام‌عیاری به اوکراین آغاز کرد، چین همچنین از «مسیر میانی» استفاده کرده که از شین‌جیانگ آغاز شده و از طریق دریای خزر و قفقاز جنوبی به دریای سیاه می‌رسد. با دسترسی بهتر به ایران، که در سال ۲۰۱۹ به «ابتکار کمربند و جاده» (BRI) چین پیوسته، چین می‌کوشد در برابر مجموعه‌ای از ابتکارات اتصال‌گرایانه روسیه و غرب نظیر INSTC یا «دالان هند - خاورمیانه - اروپا» (IMEC)، که با هدف پیوند هند با اروپا از طریق عربستان و اسرائیل طراحی شده، موازنه ایجاد کند. چین همچنین در پی مقابله با تلاش‌های هند برای ایجاد مسیرهایی از طریق ایران به آسیای مرکزی و افغانستان است.
برای چین، دالان ریلی نوظهور چین-ایران از مسیر آسیای مرکزی، بخشی از راهبرد گسترده‌تر این کشور برای پیشروی به‌سوی غرب است و در قالب مسیر چین - قزاقستان - ازبکستان - ترکمنستان - ایران - ترکیه/اتحادیه اروپا جای می‌گیرد. چین می‌کوشد پیوندهای تجاری خود را متنوع سازد تا از وابستگی به یک بازیگر واحد جلوگیری کند. تجربه چین با تحریم‌های غرب که باعث بی‌ثباتی مسیر عبوری از روسیه به دلیل جنگ اوکراین شده، درسی مهم برای لزوم یافتن مسیرهای جایگزین بوده است. افزون بر این، ناامنی‌های داخلی در پاکستان که سرمایه‌گذاری‌های چین را بارها تهدید کرده، پکن را ناگزیر کرده تا به دنبال مسیرهای امن‌تر بگردد.
