پیامدهای طرح صلح ترامپ در قفقاز جنوبی بررسی شد؛
ایران؛ علیه تغییر ژئوپلیتیک در مرزهای همسایگی
ترامپ پنج‌شنبه‌شب در شبکه اجتماعی تروث سوشال، دیدار الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان در کاخ سفید را تاریخی خواند و نوشت آنها در «مراسم رسمی امضای توافق صلح» شرکت خواهند کرد. البته ترامپ در حالی خود را رئیس‌جمهور صلح می‌داند که در اغلب مواردی که دخالت کرده موفقیتی نداشته است؛ او نه توانست وضعیت غزه را عادی کند و نه توانست دوست خود ولادیمیر پوتین را قانع کند که جنگ علیه اوکراین را پایان ببخشد. در مورد ایران نیز به جای دیپلماسی، راه جنگ و بمباران را انتخاب کرد.
با گام گذاشتن ترامپ در مسیر ایجاد صلح بین ایروان و باکو، ذهن ناخودآگاه پروژه‌هایی را به خاطر می‌آورد که رئیس‌جمهور آمریکا تلاش کرده با مداخله در آنها عنوان رئیس‌جمهور صلح را برای خود بین جهانیان مصطلح سازد. از این زاویه صلح در قفقاز جنوبی بدون تاثیر و پیامد برای ایران نیست و همان‌طور که مقامات ارشد جمهوری اسلامی بارها تذکر داده‌اند، تهران ضمن تقویت و تداوم سیاست همسایگی، با هرگونه تغییرات ژئوپلیتیک در مرزهای خود به‌شدت مخالف است و علیه آن خواهد ایستاد. تهران همچنین بارها نسبت به حضور و مداخله بازیگران فرامنطقه‌ای ازجمله اسرائیل و آمریکا هشدار داده است.
گذرگاهی جایگزین زنگزور
بر اساس گزارش‌هایی که پیش از نشست بین رهبران باکو و ایروان با ترامپ منتشر شد، مهم‌ترین موافقت‌نامه‌ها در نشست مشترک رهبران دو کشور امضا خواهند شد. به گفته منابع آگاه در دولت آمریکا، رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان با امضای یک بیانیه مشترک، چارچوب نهایی کردن توافق صلح بین دو کشور را امضا خواهند کرد. یک توافق مهم دیگر که گفته می‌شود روز جمعه اعلام خواهد شد، تاسیس مسیر زمینی برای اتصال جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک در جنوب ارمنستان در مجاورت مرزهای ایران است.
جمهوری آذربایجان همواره خواستار برقراری یک دالان ارتباطی بین سرزمین اصلی خود و نخجوان بوده و طرح تاسیس کریدور زنگزور از جمله اختلافاتی بوده که دستیابی به توافق صلح را دچار مشکل کرده است. طبق خواسته جمهوری آذربایجان، تامین امنیت این دالان را باید کشور دیگری مانند روسیه بر عهده می‌گرفت. اما به گفته منابع مطلع، مسیر زمینی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان به صورت مشترک به وسیله ارمنستان و آمریکا احداث خواهد شد و اداره آن طبق قوانین ارمنستان و بدون استقرار نیروی امنیتی خارجی تامین خواهد شد. برای از بین بردن حساسیت‌ها نسبت به نام «دالان زنگزور» قرار است از این گذرگاه به‌عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی TRIPP» نام برده شود.
پیش‌تر یک روزنامه اسپانیایی ادعا کرده بود که به یک موافقت‌نامه محرمانه دست یافته که میان ارمنستان، آذربایجان و ایالات متحده به‌عنوان سندی به نام «پل ترامپ» تصویب شده است؛ در این سند آمده است: «یک کریدور ۴۲کیلومتری از منطقه سیونیک (زنگزور) در ارمنستان عبور می‌کند و ارمنستان را به نخجوان آذربایجان متصل می‌کند. مطابق این سند، ارمنستان حفظ حاکمیت رسمی بر منطقه را ادامه خواهد داد، اما مدیریت عملیاتی کریدور برای مدت ۱۰۰ سال به یک شرکت خصوصی آمریکایی واگذار می‌شود. در این گزارش اشاره شده است که حدود هزار نیروی نظامی خصوصی آمریکایی برای تامین امنیت کریدور مستقر خواهند شد. این نیرو وظیفه تامین امنیت در داخل کریدور را بر عهده خواهد داشت و حق استفاده از زور برای حفظ تمامیت آن را دارد. گزارش تاکید می‌کند که این نیروها سربازان رسمی ارتش آمریکا نیستند، بلکه پرسنل یک شرکت نظامی خصوصی هستند.»
رهبران باکو و ایروان در حالی در کاخ سفید گرد هم جمع شدند و در مسیر امضای توافقی برای کنترل و مدیریت منطقه سیونیک (مرز بین ایران و ارمنستان) تصمیم می‌گیرند که جمهوری اسلامی بارها نسبت به عدم تغییر مرزهایش هشدار داده است. هرچند این طرح در ظاهر به تغییر مرزها منجر نمی‌شود، اما حضور نیروهای آمریکایی در مرزهای شمالی ایران بدون شک دربردارنده تهدیدهای جدید و با هدف تحت فشار گذاشتن ایران از این ناحیه است. ضمن اینکه در بلندمدت مشخص نیست که این طرح چه سرنوشتی پیدا کند و آیا با توجه به روند جنگ بین آذربایجان و ارمنستان از ۲۰۲۰ تاکنون تغییری در مرزهای بین‌المللی ایجاد خواهد کرد یا خیر؟ ایران ضمن تاکید بر حسن همسایگی و تعامل که در سفرها و دیدارهای چندباره رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان به باکو به‌خوبی منعکس شده، اما تاکید دارد که با تغییر مرزها و حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در مرزهایش به‌شدت مخالف است.
باکو صلح می‌خواهد؟
متاثر از صلح ترامپی در قفقاز، سایت نشنال اینترست ۷ اوت در گزارشی به قلم استفان پچدیمالدجی، با پرداختن به نگاه ترامپ به مساله درگیری‌ها بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان نوشت: «اکتبر گذشته، در گرماگرم مبارزات انتخاباتی ریاست‌جمهوری ایالات متحده، رئیس‌جمهور دونالد ترامپ به Truth Social روی آورد تا دولت جو بایدن را به خاطر عدم توقف آزار و اذیت ارامنه توسط آذربایجان سرزنش کند.» ترامپ در این شبکه اجتماعی نوشت: «کامالا هریس هیچ کاری نکرد زیرا ۱۲۰هزار مسیحی ارمنی به طرز وحشتناکی در آرتساخ مورد آزار و اذیت و آوارگی اجباری قرار گرفتند. اگر کامالا هریس رئیس‌جمهور ایالات متحده باشد، مسیحیان در سراسر جهان در امان نخواهند بود. وقتی من رئیس‌جمهور شوم، از مسیحیان تحت آزار و اذیت محافظت خواهم کرد، برای توقف خشونت و پاکسازی قومی تلاش خواهم کرد و صلح بین ارمنستان و آذربایجان را برقرار خواهیم کرد.»
اما به نوشته نشنال اینترست، این توافق بی‌فایده و تلاشی ضعیف برای به تصویر کشیدن جمهوری آذربایجان به‌عنوان یک شریک قابل‌اعتماد است. به عبارت ساده، این توافق سرشار از نمادگرایی و فاقد محتواست. اول از همه، بدون پاسخگویی، صلح پایداری در قفقاز جنوبی نمی‌تواند برقرار شود. رئیس‌جمهور آذربایجان از منابع طبیعی و جغرافیای کشورش برای دستیابی به معاملات ژئوپلیتیکی بی‌شمار و جلب رضایت رهبران جهانی در صحنه جهانی استفاده کرده است.
به همین دلیل است که ایالات متحده و اروپا نتوانستند مانع از گرسنگی دادن آذربایجان به ارمنی‌های ساکن در سرزمین اجدادی‌شان، آرتساخ، که با نام ناگورنو-قره‌باغ نیز شناخته می‌شود، در طول یک محاصره جاده‌ای ۱۰ماهه شوند و این بزرگ‌ترین جابه‌جایی ارمنی‌ها از زمان نسل‌کشی ارمنی‌ها در سال ۱۹۱۵ بود. از زمان تصرف این منطقه محصور، آذربایجان به گونه‌ای عمل کرده که با تمایل به صلح به‌شدت در تعارض است. مقامات جمهوری آذربایجان پس از تصرف آرتساخ، اکنون بخش‌های بزرگی از خاک ارمنستان را به عنوان «سرزمین‌های تاریخی» آذربایجان می‌نگرند. درحالی‌که این اظهارات ممکن است صرفا به عنوان کلمات پرطمطراق برداشت شوند اما کلمات مهم هستند و عواقبی دارند.
با وجود این شواهد قاطع از اهداف واقعی آذربایجان، رئیس‌جمهور ترامپ همچنان واقعیت‌های موجود را نادیده می‌گیرد. از بسیاری جهات، ترامپ از وعده انتخاباتی خود برای محافظت از ارامنه مسیحی در برابر آزار و اذیت بیشتر و مسوول دانستن آذربایجان در قبال اقداماتش، عدول می‌کند. به نظر می‌رسد او بیشتر به منابع طبیعی آذربایجان علاقه‌مند است تا به جان ارامنه یا ثبات منطقه‌ای. بنابراین، هرگونه توافق صلح معنادار بین ارمنستان و آذربایجان باید شامل آزادی فوری همه زندانیان سیاسی و آزادی بی‌قیدوشرط همه اسرای جنگی باشد. بر اساس این گزارش، صلح همیشه باید هدف نهایی باشد، اما بدون پاسخگویی، همزیستی و تحمل در منطقه نمی‌تواند وجود داشته باشد.
