ایران پسا جنگ؛ اهمیت و راهکارهای حفظ «سرمایه اجتماعی»
آنچه در سیاهه جنگ تحمیلی اخیر با همه غافلگیری، مشکلات و فضای اندوه‌بارش تحیر همگان را برانگیخت؛ شبکه ای از رخدادهای لطیف و خودجوش مردمی بود که به مثابه حلقه های زنجیر در گوشه و کنار میهن به هم پیوند خورد و صحنه های فاخر از متانت، شجاعت و نوع دوستی ایرانیان را خلق کرد. ظهور این رفتارها در شرایطی که تنها کمی پیش از جنگ، جامعه به طور معمول آمیخته به اختلاف نظرهای همیشگی و برخی گسست های اجتماعی و طبقاتی بود نشان از ریشه دار بودن مفاهیمی مانند فرهنگ، تمدن و میهن پرستی در مردم ایران است که اتفاقا در بزنگاه ها بیشتر خود را نشان می دهد، موضوعی که در سایر کشورها هنگام وقوع بحران و التهاب کمتر به چشم می آید.
رفتارشناسی مردم در این بزنگاهِ حساس و نحوه تاب آوری آن‌ها بر مبنای داشته های فرهنگی؛ همان موضوعی است که حالا پس از فرونشستن غبار جنگ از سوی جامعه شناسان و پژوهشگران اجتماعی واکاوی می شود. در همین پیوند؛زوایای مختلف این موضوع را با امان الله باطنی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی اصفهان به گفت و گو نشسته است:
در گذار از جنگ تحمیلی اخیر به مرحله «آتش بس» و پس از کنار رفتن وضعیت بحرانی، کارشناسان بر این باورند نشانه های ترمیم و تقویت سرمایه اجتماعی در این مدت پدیدار شده بود، نظر شما چیست؟
به عنوان یک جامعه شناس در جنگ اخیر مشاهداتی از بهبود وضعیت سرمایه اجتماعی داشتم که این پدیده فقط در یک جامعه «جنبشی» یا یک جامعه با «بسیج کنندگی بالا» امکان پذیر است. در اینجا مفهوم «سرمایه اجتماعی» به میان می آید که توسط عوامل نهادی و عوامل خودجوش ساخته می شود. جنگ در جامعه جنبشی و یا جامعه بسیج شونده ایران، توانست عوامل خودجوش شامل روابط اجتماعی طبیعی و خودانگیخته بین افراد را تحریک کند که تعاملات روزمره، روابط دوستانه و خانوادگی، شبکه های اجتماعی غیر رسمی، فرهنگ و ارزش‌های مشترک نیز زیر مجموعه آن است.
بنابراین می توانیم بگوییم «اعتماد بین مردم» و اعتماد آن ها به «ساختارهای نهادی» تقویت شده است؟
بله؛ به عبارتی، جنگ ۱۲ روزه به ترمیم اعتماد «بین فردی» و اعتماد «تعمیم یافته» کمک کرد. مشاهداتی مانند در اختیار گذاری ویلای رایگان توسط هموطنان شمالی، اجاره هتل رایگان توسط یک سلبریتی برای اسکان مردم چند شهر، پذیرایی از مسافران بین راهی حاکی از افزایش اعتماد تعمیم یافته بود.
همچنین در خلال این جنگ می توانیم بگوییم اعتماد بین نهادی نیز تا حدودی بهبود یافت؛ به عنوان مثال امهال وام ها، ارائه برخی خدمات بیمه ای، توزیع بی وقفه سوخت و اقلام اساسی و از همه مهمتر افزایش همدلی مردم و حاکمیت با یکدیگر پیرامون موضوع وطن و تحقق «دولت- ملت» در کشور اتفاق افتاد. در یک «دولت-ملت»، همبستگی سیاسی و اجتماعی بر اساس هویت ملی شکل می‌گیرد و شهروندان آن کشور، خود را به عنوان اعضای یک ملت واحد می‌شناسند و از آن هویت دفاع می‌کنند، مساله ای که در این مدت به وضوح شاهد آن بودیم.
تاثیرپذیری جوامع از جنگ بر اساس نظریه های جامعه شناسی چگونه است؟
در شرایط جنگی آنگونه که توماس هابز می گوید جوامع از «وضعیت تاسیسی» به «وضعیت طبیعی» نقل مکان می کنند. وضعیت طبیعی همان موقعیتی است که انسان‌ها پیش از تشکیل حکومت و جامعه، در آن به سر می‌برده‌اند که در آن هیچ قدرت مرکزی یا قانونی وجود ندارد و انسان‌ها بر اساس غریزه‌های خود و برای بقا، در جنگی مداوم با یکدیگر هستند. به عبارت دیگر، وضعیت طبیعی از نظر هابز، «جنگ همگانی همه علیه همه» است.
اما در ایران حین جنگ شاهد این وضعیت نیستیم و جامعه به تعبیر هابز از وضعیت تاسیسی به وضعیت طبیعی نرفت. به لحاظ جامعه شناسی سیاسی این وضعیت به دلیل این است که جامعه ما یک جامعه «جنبشی» است که در آن جنبش‌ها و پویش های اجتماعی نقش محوری در تحولات و پویایی ایفا می‌کنند. جامعه جنبشی با وجود چالش‌ها و بحران‌ها، از طریق کنش جمعی و جنبش‌های اجتماعی، پویایی و تحرک خود را حفظ می‌کند.
به تعبیر ویلیام کورنهاوزر، جامعه شناس سیاسی و متخصص جنبش‌های اجتماعی، در جوامع توده ای از جمله ایران، عنصر «بسیج‌کنندگی» بسیار راحت ظاهر می شود. بنابراین «جنبشی بودن» و «بسیج‌شوندگی» در بزنگاه های حساس مانند کرونا و جنگ مشابه پدافند غیر عامل اقدام می کند و باعث می شود جامعه از وضعیت تاسیسی خارج نشده، انسجام خود را حفظ کند و به وضعیت طبیعی نرود.
برای نگهداشت این سرمایه اجتماعی چه باید کرد؟
پُر واضح است که جنبشی بودن و بسیج شوندگی، پیامدهای خاص خودشان را هم دارند؛ از جمله اینکه چنین جوامعی همیشه تب دارند و در آن التهاب همواره بالاست و زیر پوستشان همیشه یک عامل بی ثبات کننده منتظر بروز است.
بنابراین این سرمایه اجتماعی که در سایه جنگ غافلگیرانه به دست آمده، بسیار شکننده است. شاید بتوان حتی آن را «پول اجتماعی» خواند تا «سرمایه اجتماعی »، اقتصاد دان ها میان پول ( Money) و سرمایه (Capital) تفاوت قائل می شوند. پول اجتماعی، موقت، قابل مبادله، نقد شونده و مبتنی بر رفتار اجتماعی و هیجانات لحظه ای است در حالی که سرمایه اجتماعی بلند مدت، غیر قابل مبادله، غیر قابل نقدشوندگی و مبتنی بر کنش و نهاد اجتماعی و البته برخاسته از هویت است و با آن می توان ثروت اجتماعی تولید کرد. بنابراین باید با تلاش مضاعف پول اجتماعی را به سرمایه اجتماعی تبدیل کنیم.
پیشنهاد شما برای تقویت و حفظ سرمایه اجتماعی جامعه چیست؟
برای تقویت این موضوع نیازمند توجه به راهبردها در سطح «فردی» و در سطح «تعمیم یافته» هستیم. به عنوان مثال، دورهمی های خانوادگی در روستاها یا شهرهای کوچک در شرایط جنگی باید ترویج و نهادینه شود. همچنین اخبار منفی مانند سرقت، زورگیری، کلاهبرداری و نزاع در دوران جنگ نباید برجسته سازی شود.
در فضای ملتهب جنگ باید از برجسته سازی خیانت برخی سلبریتی ها، رکود و ریزش بازارها، توقف پروازها و یا کمبود کالاها جلوگیری کرد تا «امید اجتماعی» خدشه دار نشود. در این شرایط می توان با تمرکز بر مواردی مانند قدرت نظامی و پیروزی‌های موشکی کشور، سرپاماندن واحدهای تولیدی و صنعتی، یادآوری کارکرد صندوق های بیمه و خطر پذیر و همچنین انتشار تصویر واقعی از برقراری زندگی عادی، امید اجتماعی را در سطح بالا حفظ کرد.
حاکمیت و نهادها چطور می توانند سرمایه اجتماعی را در وضعیت بحران حفظ کنند؟
همانگونه که در جنگ و شرایط بحرانی مشابه، این مردم هستند که شاکله ای از انسجام و همیاری را باز تعریف می کنند، ارکان حاکمیت نیز باید به این موضوع توجه داشته باشند. برجسته سازی خدمات رفاهی دولت در دوران جنگ و گسترش آن ها، امهال وام ها، سوخت رسانی بی وقفه، توجه به فعال ماندن زنجیره تامین کالاهای اساسی، تعریف تعرفه برای جبران خسارت مردم، اینترنت رایگان، اقدام ملموس برای دستگیری خائنین و خروج اتباع خارجی غیر مجاز، همچنین یکپارچه بودن بودن همه ارکان حاکمیت و انتقال آن به گروه های مختلف جامعه از جمله راهکارها برای تقویت سرمایه اجتماعی در بزنگاه های بحرانی به شمار می رود که ساختارهای حاکمیتی می توانند آن ها را به کار گیرند.
آنچه اهمیت دارد اینکه «سرمایه اجتماعی»؛ که حالا در عبور از آن ۱۲ روز، رنگ و لعاب تازه ای گرفته و چه بسا بسیاری از گره ها و موانع را نیز در خود حل کرده نیازمند نگهداشت و تقویت است و این موضوع نباید به حال خود رها شود.
منبع: ایرنا- اصفهان
