الگوی پناهگاه دو منظوره

نیلوفر ادیب‌نیا: تجربه جنگ ۱۲روزه اخیر در ایران که در پی تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک کشورمان رقم خورد، بار دیگر این حقیقت تلخ را به ‌روشنی نمایان کرد: در جهان امروز، تهدیدات نظامی تنها به خطوط مرزی محدود نمی‌شوند، بلکه به قلب زندگی روزمره مردم نیز نفوذ می‌کنند. ریسک‌ها، حوادث و تهدیدهای ناشی از حملات موشکی و نبود فضاهای امن برای پناه‌گیری در روزهای پرالتهاب جنگی نشان می‌دهد کشورهایی که با خطر تجاوزی‌گری دشمن روبه‌رو هستند بیش از هر زمان دیگری به زیرساخت‌های دفاع غیرنظامی یا همان پدافند غیرعامل نیاز دارند. در این میان، کشورهایی مانند سوئیس و کره‌جنوبی که سال‌ها با خطرات بالقوه همسایگان خود روبه‌رو بوده‌اند، تجربه‌ای ارزشمند در اختیار دارند. 

این کشورها با ساخت پناهگاه‌هایی امن، مقاوم و چندمنظوره، توانسته‌اند آمادگی شهرهای خود را در برابر بحران‌های نظامی به سطح قابل‌قبولی برسانند. در این مقاله، تجربه این دو کشور را در زمینه طراحی، ساخت و بهره‌برداری از پناهگاه‌ها بررسی می‌کنیم تا روشن شود چگونه می‌توان در دل شهرها سازه‌هایی ساخت که در روزهای سخت ناشی از حوادث طبیعی یا حملات نظامی دشمن، پناهگاهی امن برای مردم باشند و در روزهای آرام، به فضایی برای زندگی شهری همچون مراکز خرید، پارکینگ یا تفریحگاه تبدیل شوند. براساس گزارشی از کره‌تایمز، کره جنوبی 17هزار پناهگاه در سطح کشور دارد که به گفته دولت شهری سئول، سه هزار و 919پناهگاه زیرزمینی تنها در این کلان‌شهر وجود دارد که شامل طبقات زیرین سازمان‌های عمومی، واحدهای اداری محلی، ساختمان‌های بزرگ و ایستگاه‌های مترو می‌شود. بسیاری از این فضاها مجهز به سیستم تهویه و هواگیری مناسب برای مواقع بحران وخطر هستند. دولت کره با ساخت متروها با عمق زیاد (در برخی ایستگاه‌ها تا 50متر زیرزمین) و سازه‌های بتنی مقاوم، آنها را در برابر حملات هوایی و موشکی ایمن‌‌سازی کرده است. 

این پناهگاه‌ها می‌توانند بیش از دوبرابر جمعیت فعلی سئول را که حدود 10میلیون نفر است، در خود جای دهند. لی جونگ-هیون، سخنگوی شهر سئول، در این باره گفت: «برخی پناهگاه‌های ضد هوایی نیز وجود دارند که در دوران حکومت استعماری ژاپن (1910-1945) ساخته شده‌اند.» این سطح از آمادگی نشان می‌دهد که دولت کره‌جنوبی نه ‌تنها بر تهدیدات بالفعل تمرکز کرده، بلکه تلاش داشته فضاهای شهری را در راستای دفاع غیرنظامی بازتعریف کند.  این تجربه می‌تواند الگویی برای کشورمان ایران برای تقویت پدافند غیرعامل در شهرها باشد.

اما گزارش نیوفلش پرده از حقیقتی جالب در پایتخت کره‌جنوبی برمی‌دارد. با وجود گستردگی پناهگاه‌های دفاع غیرنظامی در سئول، بخش قابل‌توجهی از ساکنان حتی از محل نزدیک‌ترین پناهگاه به خود بی‌خبرند. نکته قابل تامل‌تر اینکه به نظر می‌رسد این ناآگاهی، نگرانی چندانی را در میان شهروندان برنمی‌انگیزد.

این پناهگاه‌ها که به شکلی نامحسوس در سراسر شهر پراکنده‌اند، اغلب کاربری‌های دوگانه دارند و خود را در قامت مراکز خرید زیرزمینی، ایستگاه‌های مترو و پارکینگ‌های هتل پنهان کرده‌اند. دولت کره جنوبی طی دهه‌های متمادی، این سازه‌ها را با عمق و استحکامی چشم‌گیر بنا نهاده است تا علاوه بر کاربری‌های روزمره، در مواقع لزوم به‌عنوان پناهگاه امن عمل کنند. اما گویی این تدبیر پیشگیرانه، در ذهن و زندگی روزمره شهروندان جایی باز نکرده است.

 برای تازه‌واردها به سئول، دیدن تابلوهای قرمز رنگ «پناهگاه» که به زبان‌های کره‌ای، انگلیسی و چینی نوشته شده‌اند، در ابتدا ممکن است دشوار باشد؛ با این‌ حال، این تابلوها تقریبا در سراسر شهر به چشم می‌خورند. تابلوهای قرمز با نوشته «پناهگاه» یا «پناهگاه دفاع غیرنظامی» در بسیاری از ورودی‌های مترو نصب شده است. اما ماجرا برای مردم محلی فرق دارد. آنها که بیش از ۶۰سال با تنش‌ها و تهدیدهای پیونگ‌یانگ (کره شمالی) زندگی کرده‌اند، به نوعی به این شرایط عادت کرده‌اند. برای بسیاری از مردم سئول این پناهگاه‌ها که در واقع همان مراکز خرید، ایستگاه‌های مترو یا پارکینگ‌هایی هستند که هر روز از آنها استفاده می‌کنند، صرفا بخشی از زندگی روزمره‌شان شده‌اند. آنها به‌ ندرت به این فکر می‌کنند که این مکان‌ها، در کنار کاربری عادی خود، به‌عنوان زیرساخت‌های دفاعی زیرزمینی نیز عمل می‌کنند. گویی از شدت آشنایی، این تابلوها و کاربری دوگانه این مکان‌ها از چشمشان پنهان مانده است.

 «اوه سان جین»، مدیر بانک ۳۶ساله، دیدگاه بسیاری از جوانان کره‌ای را بازتاب می‌دهد: «من حتی به این پناهگاه‌ها فکر نمی‌کنم. اگر کره شمالی حمله کند، هیچ برنامه‌ای ندارم؛ چون فکر می‌کنم بسیاری از جوانان کره‌ای این موضوع را جدی نمی‌گیرند.» این بی‌تفاوتی در حالی است که دو کره، از زمان پایان جنگ در سال۱۹۵۳، تنها با یک آتش‌بس و نه پیمان صلح، از نظر فنی همچنان در وضعیت جنگی به سر می‌برند. این وضعیت شکننده، سایه خود را بر زندگی مردم این کشور افکنده، اما به نظر می‌رسد نسل جوان‌تر، با وجود این واقعیت تاریخی، نگرانی کمتری از خود نشان می‌دهد.

خرج پناهگاه‌های مدرن

در سراسر کره‌جنوبی، حدود 17هزار پناهگاه وجود دارد که این نشان‌دهنده گستردگی بالای این سازه‌هاست. اما با وجود این تعداد زیاد، انتقاداتی نیز به آنها وارد است. این پناهگاه‌ها شاید بتوانند تا حدی در برابر حملات متعارف کره‌شمالی موثر باشند، اما برای مقابله با حملات هسته‌ای یا شیمیایی طراحی نشده‌اند.

نکته دیگر اینکه، تنها تعداد کمی از این پناهگاه‌ها به ماسک گاز و دیگر تجهیزات ضروری مجهزند. یک مقام مسوول در دولت شهری سئول در گفت‌وگو با رویترز، دلیل این کمبود را نبود بودجه کافی عنوان کرده است. برای آنکه یک پناهگاه واقعی باشد، باید بتواند کاملا از دنیای بیرون ایزوله شود و مهروموم‌ شده، امن و مقاوم باشد. اما واقعیت این است که بسیاری از پناهگاه‌های اضطراری که برای غیرنظامیان در نظر گرفته شده‌اند، فاقد درهای ضد انفجار هستند؛ یعنی در شرایط بحرانی، امنیت کامل آنها زیر سوال می‌رود. برای ایجاد یک پناهگاه استاندارد، علاوه بر این درها، به سیستم‌های تهویه کارآمد و ماسک‌های گاز نیز در همه تاسیسات نیاز است تا جان انسان‌ها واقعا در امان باشد.

بر اساس پژوهش‌ها، هزینه نصب درهای ضد انفجار در همه پناهگاه‌های شهری سئول بین 65.3 تا ۳۷۰میلیارد وون برآورد می‌شود. همچنین، اگر قرار باشد تمام ایستگاه‌های مترو در شهرهای بزرگ (از جمله سئول) به‌طور کامل مهروموم شوند، به بودجه‌ای بین 57.8 تا 142.7میلیارد وون دیگر نیاز خواهد بود.

اما ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود. اگر دولت بخواهد برای هر شهروند یک ماسک گاز فراهم کند، رقم نهایی به طرز چشم‌گیری افزایش می‌یابد: بین 1.4 تا 5.4تریلیون وون؛ رقمی معادل ۱۲درصد از کل بودجه دفاعی کره‌جنوبی در سال۲۰۱۸ که در آن سال۴۳ تریلیون وون بود. با این حال، باید توجه داشت که همه مردم کره‌جنوبی در برابر این وضعیت پیچیده و بن‌بست ژئوپلیتیک موجود، تا این حد خونسرد و بی‌تفاوت نیستند و نگرانی‌های جدی نیز در این خصوص وجود دارد.

دولت نیز در تلاش است تا برنامه‌های اضطراری خود را مدرن کند و یک اپلیکیشن به زبان‌های انگلیسی و کره‌ای منتشر کرده است که مردم را به نزدیک‌ترین پناهگاه راهنمایی می‌کند و دستورالعمل‌هایی را برای زمانی که آژیر حمله هوایی را می‌شنوند، به آنها می‌دهد. همچنین یک نقشه آنلاین تعاملی نیز وجود دارد.

براساس این گزارش، با وجود اینکه از شهروندان خواسته می‌شود در تمرینات عمومی اضطراری شرکت کنند، بسیاری این تمرین‌ها را تنها یک نوع مزاحمت می‌دانند و حتی به نزدیک‌ترین پناهگاه خود هم نمی‌روند. اما در این میان، هستند کسانی که هیچ چیز را دست‌کم نمی‌گیرند. نوه، مشاور بازنشسته ۶۰ساله در صنعت ساخت‌وساز که تنها به ذکر نام کوچکش اکتفا کرد، یکی از این افراد است. او که تازه از خریدی در یکی از همین پناهگاه‌های زیرزمینی بازگشته بود، در این‌باره گفت: «نگران وضعیت سیاسی هستم، بنابراین همیشه به پناهگاه‌ها برای موارد اضطراری فکر می‌کنم. در یک وضعیت اضطراری، به ایستگاه متروی زیرزمینی می‌روم. فکر می‌کنم امن‌ترین مکان است.» او برخلاف بیشتر هموطنانش، از جانب کیم (اشاره به کیم جونگ اون، رهبر کره شمالی) احساس تهدید جدی می‌کند. نوه با نگرانی می‌افزاید: «آنها یک بمب اتمی دارند، سلاح کشنده نهایی علیه کره جنوبی، و ما هیچ بمب اتمی نداریم.» این دیدگاه، نگرانی عمیق او را از تهدیدهای موجود و نیاز به آمادگی در برابر آنها نشان می‌دهد. در واقع، تجربه کره‌جنوبی نشان می‌دهد که پناهگاه‌های شهری اگر به ‌درستی طراحی شوند، می‌توانند هم به نیازهای روزمره و هم به شرایط اضطراری پاسخ دهند. 

نماد آینده‌نگری 

اما سوئیس، کشوری آرام در دل کوهستان‌های سرسبز آلپ که اغلب با طبیعت بکر و زندگی صلح‌آمیزش شناخته می‌شود، چهره‌ای دیگر نیز دارد؛ چهره‌ای هوشیار و آماده در برابر بحران و جنگ. برخلاف تصور عمومی، سوئیس سال‌هاست که به‌طور جدی به ساخت پناهگاه‌های امن برای شرایط اضطراری، از جمله جنگ، توجه کرده است. این کشور بی‌طرف و آرام، با درک واقع‌بینانه‌ای از مخاطرات جهانی، زیرساخت‌هایی دفاع غیرنظامی طراحی کرده است که بتواند در سخت‌ترین شرایط، جان شهروندانش را حفظ کند. بنابراین، پناهگاه‌های زیرزمینی در سوئیس نه تنها بخشی از تدابیر امنیتی هستند، بلکه نمادی از آینده‌نگری دولت در مواجهه با بحران‌های احتمالی نیز به‌ شمار می‌آیند که می‌تواند به‌عنوان الگویی برای سایر کشورها در نظر گرفته شود. 

براساس گزارشی از «نیولی سوئیسد»، نشریه سوئیسی تصور کنید در حال انجام کارهای روزمره‌تان هستید؛ خرید، کار، یا قدم‌زدن در خیابان‌های آرام سوئیس، در همین لحظه، درست زیر پای شما، شبکه‌ای گسترده از پناهگاه‌های زیرزمینی بی‌صدا اما آماده، در حال محافظت از امنیت یک ملت است. سوئیس، کشوری کوچک و بی‌طرف در دل اروپا، سال‌هاست که خود را برای مخاطرات ناشی از هر فاجعه‌ای آماده کرده است؛ از حملات هسته‌ای گرفته تا بلایای طبیعی. آنچه این کشور را به نمونه‌ای منحصربه‌فرد در جهان تبدیل می‌کند، این است که برای تمام جمعیت خود فضای پناهگاهی کافی فراهم کرده است؛ حتی بیش از آنچه نیاز است؛ به‌گونه‌ای‌که در این پناهگاه‌ها جای کافی برای تجهیزات اضطراری و خدمات حیاتی نیز در نظر گرفته شده است. در واقع، آنچه در سوئیس شکل گرفته، نه صرفا چند پناهگاه پراکنده، بلکه یک سامانه ملی از سرپناه‌های ایمن و مقاوم است که با دقت و برنامه‌ریزی، سراسر کشور را دربرگرفته‌اند.

اگرچه اطلاعات دقیق از تمام پناهگاه‌های نظامی این کشور به دلایل امنیتی محرمانه باقی مانده است، اما کارشناسان تخمین می‌زنند که سوئیس حدود ۸هزار پناهگاه نظامی را در سرتاسر کشور در اختیار دارد. البته این تنها بخش کوچکی از ظرفیت کلی پناهگاه‌های این کشور است.

نخستین پناهگاه دفاعی مهم در سوئیس به سال۱۸۸۶، درست پس از افتتاح راه‌آهن گوتارد، بازمی‌گردد. این سازه‌های ابتدایی، الگویی برای ادغام زیرساخت‌های حیاتی با توان دفاعی فراهم کردند. اما گستره واقعی، در شبکه پناهگاه‌های غیرنظامی نهفته است. بر اساس آمار دفتر فدرال حفاظت مدنی، سوئیس دارای ۳۷۰هزار پناهگاه فعال است؛ از جمله ۳۶۰هزار پناهگاه خصوصی (که اغلب در خانه‌ها ساخته شده‌اند) و حدود ۹هزار تاسیسات عمومی. این پناهگاه‌ها، توانایی میزبانی از بیش از 8.7میلیون نفر را دارند؛ یعنی بیش از کل جمعیت فعلی کشور.

این تاسیسات تنها بقایای سرد و فراموش‌شده دوران جنگ نیستند. آنها به‌طور منظم بازرسی، تعمیر و تجهیز می‌شوند. سامانه‌های تهویه تست می‌شوند، منابع آب بررسی می‌شوند و تجهیزات اضطراری بازبینی می‌گردند تا اطمینان حاصل شود که در صورت نیاز، هر پناهگاه آماده خدمت است.

تاسیسات پیشرفته در اعماق زمین

امروز، هر شهروند سوئیسی جایگاهی تضمین‌شده در یکی از پناهگاه‌های هسته‌ای کشور دارد. این رویکرد، نتیجه قانونی است که سوئیس را به تنها کشور جهان با تضمین فضای پناهگاهی برای کل جمعیت تبدیل کرده است. اما این پناهگاه‌ها صرفا سنگرهای ابتدایی نیستند. آنها تاسیساتی پیشرفته هستند که با سامانه‌های فیلتراسیون هوا، منابع برق اضطراری، مخازن آب و زیرساخت‌های اساسی برای ادامه زندگی در شرایط بحرانی تجهیز شده‌اند. طبق آمار، سوئیس اکنون فضای پناهگاه برای حدود 107درصد از جمعیت خود فراهم کرده؛ البته این پوشش به ‌صورت یکدست در همه مناطق توزیع نشده است.

حفظ این دنیای زیرزمینی در بهترین وضعیت، هزینه‌بر است. دولت سوئیس اخیرا اعلام کرده است که قصد دارد در ۱۵سال آینده، حدود ۲۲۰میلیون فرانک سوئیس (معادل ۲۵۰میلیون دلار) برای ارتقای این سازه‌های محافظتی سرمایه‌گذاری کند. دولت سوئیس هم‌اکنون حدود ۹میلیون فرانک سوئیس را سالانه برای نگهداری پناهگاه‌ها اختصاص داده است. 

این تصمیم ناشی از ارزیابی مجدد چشم‌انداز امنیت جهانی است، به ویژه با توجه به درگیری‌های اخیر مانند جنگ در اوکراین. درحالی‌که برخی ممکن است لزوم چنین آمادگی‌های گسترده‌ای را در قرن۲۱ زیر سوال ببرند، دولت سوئیس معتقد است که این پناهگاه‌ها اهداف متعددی فراتر از دفاع نظامی دارند. آنها زیرساخت‌های حیاتی را برای واکنش به زمین‌لرزه‌ها، حوادث صنعتی، همه‌گیری‌ها و سایر موارد اضطراری فراهم می‌کنند.

در مه۲۰۲۲، دفتر فدرال حفاظت مدنی سوئیس تغییرات مهمی را در سیستم پناهگاه‌ها اعلام کرد. آنها در حال حذف تدریجی پناهگاه‌های خصوصی کوچک‌تر هستند که برای هفت نفر یا کمتر طراحی شده‌اند. دلیل اصلی این تصمیم آن است که تقریبا ۱۰۰هزار واحد از این تاسیسات دارای سیستم‌های تهویه‌ای هستند که عمر مفید ۴۰ساله خود را گذرانده‌اند و دیگر قابل‌اعتماد نیستند. در عوض، منابع به سمت پناهگاه‌های عمومی بزرگ‌تر با فناوری به‌روز هدایت می‌شوند.

سوئیس به مدرن‌سازی شبکه پناهگاه‌های خود برای مقابله با تهدیدات در حال تکامل ادامه می‌دهد. در سال۲۰۰۶، مقررات برای حفاظت در برابر حملات تروریستی و تسلیحات شیمیایی و بیولوژیک گسترش یافت. پناهگاه‌های امروزی به‌عنوان تاسیسات چندمنظوره طراحی شده‌اند که قادر به پاسخ‌گویی به سناریوهای بحرانی متنوع هستند.

کاربری‌های خلاقانه 

بسیاری از پناهگاه‌های نظامی سوئیس، با حفظ قابلیت‌های حفاظتی خود، امروزه کاربردهای جدید و نوآورانه‌ای یافته‌اند. به‌عنوان مثال، برخی از سنگرهای دفاعی قدیمی که زمانی بخشی از شبکه ملی دفاع بودند، حالا به جای محافظت از منابع نظامی، از دارایی‌های تجاری ارزشمند محافظت می‌کنند.

در مناطق برنزه اوبرلاند و کانتون لوسرن، مراکز داده زیرزمینی با امنیت بسیار بالا ایجاد شده‌اند که زیرساخت‌های دیجیتال شرکت‌های چندملیتی را در برابر تهدیدات فیزیکی، پالس‌های الکترومغناطیسی و دسترسی‌های غیرمجاز محافظت می‌کنند؛ سطح امنیتی که در تاسیسات معمولی یافت نمی‌شود. همچنین در منطقه گوتارد، پناهگاه‌های امنیتی که در دوران جنگ جهانی دوم برای پناه دادن به مقامات دولتی سوئیس ساخته شده بودند، اکنون به خزانه‌های تخصصی ذخیره فلزات گران‌بها و دارایی‌های با ارزش بالا تبدیل شده‌اند و از ویژگی‌های امنیتی ذاتی خود برای اهداف تجاری بهره می‌برند.

این تحولات نمونه‌ای از هوشمندی سوئیس در تطبیق زیرساخت‌های دفاعی قدیمی با نیازهای روز است. علاوه بر این، پناهگاه‌ها و سرپناه‌های زیرزمینی سوئیس به روش‌های خلاقانه و متنوع دیگری نیز استفاده می‌شوند که درآمدهای جدیدی برای کشور ایجاد کرده‌اند؛ از جمله هتل‌های لوکسی با تم پناهگاه که تجربه‌ای متفاوت برای مسافران فراهم می‌کنند، تاسیسات فوق‌امن نگهداری ارزهای دیجیتال، سردآب‌های ایده‌آل برای کهنه‌سازی پنیرهای دست‌ساز، موزه‌ها و نمایشگاه‌های تاریخی برای روایت داستان‌های این سازه‌ها، سالن‌های کنسرت و رویدادهای زیرزمینی با فضایی منحصر به فرد و انبارهای مواد غذایی خاص که محیطی با دمای ثابت و امنیت بالا فراهم می‌کنند. این کاربردهای نوآورانه نه تنها به حفظ این زیرساخت‌های منحصربه‌فرد کمک می‌کنند، بلکه با ایجاد درآمد، به اقتصاد سوئیس نیز یاری می‌رسانند.