«دنیای اقتصاد» به بررسی نشست سازمان ملل برای مقابله با آلودگی پلاستیک پرداخت
پلاستیک سالاری؛ نسخه هلاکت زمین؟
آلودگی زباله‌های پلاستیکی سالانه ۱ تریلیون و ۵۰۰میلیارد دلار به جهان هزینه تحمیل می‌کند
در روز سه‌شنبه، پنجم ماه اوت، سالن‌های کنفرانس سازمان ملل بار دیگر میزبان نمایندگان بیش از ۱۷۵ کشور شد؛ اما نه برای گفت‌وگو درباره جنگ یا انرژی، بلکه برای رویارویی با ماده‌ای بی‌جان که آرام و بی‌صدا، زندگی را از درون فرسوده می‌کند. مذاکراتی آغاز شده که بسیاری آن را آخرین فرصت واقعی بشریت برای مهار فاجعه‌ای توصیف می‌کنند که هر ثانیه در حال بلعیدن زمین است.
این نشست، نه تشریفات سیاسی است و نه تمرین دیپلماسی، بلکه تلاشی است برای بازنویسی سرنوشت بشر. به‌گفته بسیاری از کارشناسان و کنشگران محیط‌زیست، این جلسه می‌تواند لحظه‌ای تاریخی برای بشریت رقم بزند: نقطه عطفی میان ویرانی و نجات. چرا که این‌بار موضوع بر سر پلاستیک است؛ ماده‌ای ساخته دست انسان که در کمتر از یک قرن، توانسته همه ارکان حیات را در چنگال خود بفشارد. از الیاف لباس‌هایی که می‌پوشیم تا بسته‌بندی غذاهایی که می‌خوریم، از اسباب‌بازی کودکان تا کیسه‌های زباله و بطری‌های آب، پلاستیک همه‌جا هست.
اما فاجعه، آنجاست که دیگر فقط بیرون از ما نیست؛ پژوهش‌ها نشان می‌دهد که پلاستیک حالا در خون، ریه، جفت جنین و حتی در مغز انسان یافت شده است. آلودگی پلاستیکی مرز نمی‌شناسد. در سواحل دورافتاده جزایر اقیانوس آرام، در دل رودهای آلوده هند و حتی در بسترهای یخ‌زده قطب جنوب، ردپای این ماده سبک و انعطاف‌پذیر دیده می‌شود. هیچ‌کس در امان نیست: نه کودکی در آفریقا که اسباب‌بازی ارزان‌قیمتش از پلاستیک بازیافتی آلوده ساخته شده و نه نهنگ قطبی که با کیسه‌های پلاستیکی در معده‌اش به ساحل افتاده است. بحران پلاستیک در هم‌تنیدگی بی‌سابقه‌ای با مسائل زیستی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی دارد و آنچه امروز در ژنو جریان دارد، شاید واپسین تلاش بشر برای رام‌کردن هیولایی باشد که خود پرورانده است. کارشناسان در گزارشی که در نشریه پزشکی «لانست» منتشر شد، هشدار دادند آلودگی زباله‌های پلاستیکی «خطری جدی، رو به گسترش و دست‌کم گرفته‌شده» برای سلامت انسان‌ها است که سالانه دست‌کم ۱ تریلیون و ۵۰۰میلیارد دلار به جهان هزینه تحمیل می‌کند.
نفت در برابر محیط زیست
مذاکرات در ژنو در فضایی سنگین، متشنج و سرشار از بی‌اعتمادی جریان دارد؛ صحنه‌ای که بیش از آن‌که به یک نشست فنی شباهت داشته باشد، به میدان کشمکش منافع ملی، لابی‌های نفتی و بقاى سیاره بدل شده است. در یک‌سو، قدرت‌های نفت‌خیز جهان ایستاده‌اند: عربستان، ایالات متحده، ایران، عراق، روسیه، برزیل، کانادا، امارات، کویت و چند کشور دیگر که هر یک، سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی نفت، گاز و پتروشیمی را در اختیار دارند. آنها به‌شدت در برابر هرگونه مفاد معاهده‌ای که محدودسازی تولید پلاستیک را در نظر بگیرد، مقاومت می‌کنند. برای این کشورها، پلاستیک صرفا یک ماده آلاینده نیست؛ بلکه نتیجه مستقیم و سودآور صنایع نفتی است که بقای اقتصادی‌شان به آن وابسته است. از پلاستیک، زنجیره‌ای طولانی از درآمد، اشتغال، صادرات و نفوذ بین‌المللی شکل گرفته که ترک آن به معنی ایجاد خلأیی استراتژیک در سیاست‌های انرژی و اقتصاد ملی است. این کشورها بر این باورند که مشکل نه در تولید، بلکه در مدیریت است.
آنها می‌گویند راه‌حل بحران پلاستیک در فناوری‌های بازیافت، طراحی مجدد محصولات و آموزش مصرف‌کننده نهفته است؛ نه در بستن شیر تولید. اما منتقدان معتقدند این دیدگاه تلاشی است برای حفظ وضع موجود و پنهان‌کردن سودجویی‌های کلان پشت واژه‌های زیبا چون «نوآوری» یا «بازار آزاد». چرا که هیچ‌یک از این کشورها هنوز اقدامی جدی برای کاهش تولید محصولات پلاستیکی یا سرمایه‌گذاری گسترده در جایگزین‌های زیست‌پذیر انجام نداده‌اند. در سوی دیگر این میدان، ائتلافی از کشورهای آسیب‌پذیر ایستاده‌اند؛ کشورهای جزیره‌ای مانند سیشل، فیجی، مالدیو و همچنین کشورهای اسکاندیناوی، برخی کشورهای آفریقایی و نمایندگانی از آمریکای لاتین. این کشورها، بار آلودگی پلاستیکی را نه در نمودارهای تجاری، بلکه بر تنِ ساحل، بستر رودخانه‌ها، شکم ماهی‌ها و ریه کودکانشان حس می‌کنند. برای آنها، کاهش تولید پلاستیک، نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت است.
نمایندگان این کشورها با اسناد، عکس‌ها و حتی نمونه‌های پلاستیک جمع‌آوری‌شده از سواحل‌شان به مذاکرات آمده‌اند تا نشان دهند چگونه این ماده ساخته‌شده از نفت، به یک تهدید زیستی، معیشتی و فرهنگی بدل شده است. آنچه در ژنو در جریان است، جنگی خاموش میان دو جهان است: جهان سود و جهان بقا. یک‌سو، منافع اقتصادی کوتاه‌مدت و سوی دیگر آینده‌ای که با آلودگی پلاستیکی تار می‌شود. آنچه این شکاف را عمیق‌تر کرده، نابرابری در قدرت چانه‌زنی است.
کشورهای نفتی با برخورداری از منابع مالی، لابی‌های قوی و نفوذ سیاسی، می‌توانند مفاد معاهده را به‌سوی منافع خود شکل دهند؛ در حالی‌که کشورهای آسیب‌پذیر، با وجود آن‌که در خط مقدم بحران‌اند، اغلب صدایشان کمتر شنیده می‌شود. نبرد بر سر بندهای معاهده، در واقع نبردی است میان آن‌هایی که از پلاستیک نفع می‌برند و آن‌هایی که تاوانش را می‌پردازند. نبردی که نه‌فقط سرنوشت این معاهده، بلکه شاید سرنوشت زمین را رقم خواهد زد. در این کشمکش بی‌صدا، پلاستیک دیگر صرفا یک ماده شیمیایی نیست؛ نماد تضاد میان توسعه ناپایدار و مسوولیت جهانی شده است.
بیش از ۴۰۰میلیون تن در سال
آمارها هولناکند. طبق گزارش رسمی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل، هر سال بیش از ۴۰۰میلیون تن پلاستیک نو تولید می‌شود و اگر روند به همین شکل ادامه یابد، این رقم تا سال ۲۰۴۰ تا ۷۰ درصد افزایش خواهد یافت. در این صورت، کره زمین به زودی به یک زباله‌دانی پلاستیکی تبدیل خواهد شد. دست‌کم ۲۳میلیون تن از این مواد، مستقیم وارد رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها می‌شوند. پلاستیک در معده ماهی‌ها، پرندگان و حتی جنین انسان‌ها یافت شده است. دانشمندان هشدار داده‌اند که اگر اقدام جهانی فوری انجام نشود، پیامدهای آن فراتر از بحران اقلیمی خواهد بود.
برای کشورهایی مانند سیشل، فیجی یا مالدیو بحران پلاستیک دیگر فقط مساله‌ای زیست‌محیطی نیست، بلکه تهدیدی برای موجودیت آن‌هاست. آنجلیک پوپونو، نماینده سیشل، با اشاره به تجربه زندگی خود می‌گوید که پلاستیک دیگر بخشی از اکوسیستم این کشورها شده؛ نه‌به‌عنوان منبع درآمد، بلکه به‌عنوان کابوسی دائم. از ماهی‌هایی که می‌خورند تا سواحل زیبایی که روزی میزبان گردشگران بود، همه و همه آلوده‌اند. او هشدار می‌دهد که اگر جهان امروز تصمیمی قاطع نگیرد، فردا دیگر کشوری برای نجات نخواهد ماند.
موضع جنجالی آمریکا
آمریکا با پیشنهادی جنجالی در مذاکرات ژنو، موجی از انتقادها را به راه انداخته است. این کشور خواهان حذف عبارت «چرخه کامل پلاستیک» از متن معاهده شده؛ عبارتی که به تمام مراحل تولید، طراحی، مصرف و دفع پلاستیک اشاره دارد. اگر این بخش از متن حذف شود، کشورهای تولیدکننده دیگر مجبور به کاهش تولید نخواهند بود و تمرکز معاهده تنها بر بازیافت و مدیریت زباله خواهد بود.
منتقدان هشدار می‌دهند که چنین تغییری می‌تواند معاهده را از هدف اصلی‌اش دور کند و آن را به توافقی بی‌اثر تبدیل کند. به‌گفته آنها، آمریکا به‌نام دفاع از اقتصاد و نوآوری، چشم خود را بر نقش اصلی‌اش در گسترش آلودگی پلاستیکی بسته است.
صنایع پلاستیک؛ بازیگران پشت پرده
لابی‌های عظیم صنایع شیمیایی و پلاستیک از مهم‌ترین بازیگران این صحنه هستند. شرکت‌هایی مانند اکسون‌موبیل، داو کمیکال و سایر غول‌های پتروشیمی، به‌طور غیررسمی بر روند مذاکرات تاثیر می‌گذارند. استدلال آنها ساده اما خطرناک است: تولید را محدود نکنید، بلکه مدیریت را بهبود بخشید.
آنها معتقدند که کاهش تولید می‌تواند منجر به افزایش قیمت محصولات مصرفی، کاهش اشتغال و حتی «ضربه به نوآوری» شود. اما در واقع، آنچه در حال وقوع است، دفاع بی‌پرده از سود اقتصادی در برابر سلامتی انسان و محیط زیست است. در نقطه‌ای غیرمنتظره، برخی شرکت‌های بزرگ مصرف‌کننده پلاستیک مانند کوکاکولا، پپسی و والمارت، برخلاف تولیدکنندگان، از یک معاهده الزام‌آور جهانی حمایت می‌کنند.
دلیل آن ساده است: تفاوت در قوانین داخلی کشورها، مدیریت زنجیره تامین را برای آنها دشوار کرده است. آنها خواهان قوانینی متحد و سراسری هستند که به‌جای «پلاستیک‌سالاری»، آینده‌ای پایدار برای اقتصادشان فراهم کند. این شرکت‌ها از کاهش تولید، افزایش بازیافت و طراحی مجدد محصولات حمایت می‌کنند. آنها می‌دانند که اگر امروز خود داوطلبانه عمل نکنند، فردا با بحران اجتماعی و اقتصادی بزرگی مواجه خواهند شد.
بومیان، صدای زمین فراموش‌شده
در حاشیه نشست ژنو، صدایی متفاوت شنیده می‌شود. صدای بومیان آمریکا، کانادا و آمریکای لاتین که از سال‌ها پیش قربانی تولید و دفع زباله‌های پلاستیکی بوده‌اند. فرانکی اورونا، نماینده انجمن بومیان تگزاس، با زبانی تلخ می‌گوید: «ما کسانی هستیم که زمین‌مان برای استخراج نفت سوراخ شده، آب‌مان آلوده به مواد شیمیایی شده و کودکان‌مان با بیماری‌هایی ناشناخته روبه‌رو هستند. اگر ما نباشیم، حقیقت شنیده نخواهد شد.»
این نشست، طولانی‌ترین جلسه مذاکراتی تا به امروز بوده و قرار است تا ۱۴ ماه اوت ادامه داشته باشد. بیش از ۸۰ وزیر، صدها کارشناس، هزاران نماینده، فعال، دانشمند، خبرنگار و بومی در آن حضور دارند. فضای مذاکرات همزمان پر از امید و نگرانی است. برخی پیشنهاد کرده‌اند که بندهای مناقشه‌برانگیز به‌صورت اختیاری لحاظ شوند؛ اما فعالان نگران هستند که این امر به توافقی بی‌خاصیت منجر شود. حال، جهان در یک دوراهی تاریخی ایستاده است: معاهده‌ای واقعی برای نجات سیاره یا سندی نمایشی برای حفظ منافع قدرت‌های نفتی.
