درهای نامرئی توریسم ترکمنستان باز می‌شود؛ هدف دولت از «حذف ماراتن ویزا» چیست؟
پلیتیک «توریستی» گشایش اقتصادی
البته چنین افرادی زیاد نیستند چرا که ترکمنستان، در کنار کشورهایی چون کره‌شمالی و اریتره، سال‌هاست به‌عنوان یکی از منزوی‌ترین نقاط جهان شناخته می‌شود؛ میراثی که به دهه ۱۹۹۰ بازمی‌گردد، دورانی که این کشور با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، راهی مستقل در پیش گرفت و به درون خود خزید و تبدیل به حکومتی اقتدارگرا، خودبسنده و بسته شد.
با این حال، برای برخی ماجراجویان به‌ویژه آنها که به مناطق پرتنش یا سرزمین‌های کمتر شناخته‌شده گرایش دارند همین درِ بسته و نفوذناپذیر بودن، نوعی‌هاله رازآلود و فریبنده به ترکمنستان بخشیده است. تنها مشکل این است: ورود به این کشور آسان نیست.
گردشگری در ترکمنستان همچنان صنعتی کوچک به شمار می‌آید. براساس آخرین اطلاعات منتشر شده، در سال ۲۰۱۹، این کشور تنها حدود ۱۴ هزار گردشگر را جذب کرد که آن را در میان ۲۰ کشور آخر از ۲۰۰ کشور جهان قرار می‌دهد.بیشترین گردشگران ورودی به ترتیب از کشورهای ایران، آلمان و آمریکا بوده‌اند. انتظار می‌رود با تسهیل روند صدور ویزا، صنعت گردشگری ترکمنستان در آینده رشد چشم‌گیری را تجربه کند. براساس گزارشی از سی‌ان‌ان، دریافت ویزای توریستی فرایندی طولانی و پرپیچ‌وخم است.
نخست باید سفر خود را از طریق یک آژانس گردشگری مورد تایید دولت، رزرو و سپس برای دریافت «نامه معرفی» از وزارت امور خارجه اقدام کرد. در نهایت، این مقام‌های دولتی هستند که تصمیم می‌گیرند آیا فرد مجاز به ورود است یا نه و این بررسی ممکن است هفته‌ها و گاه حتی ماه‌ها به طول بینجامد. براساس این گزارش، دیلن لوپین، مدیر شرکت بریتانیایی لوپین تراول که تورهای گروهی کوچک به ترکمنستان را برگزار می‌کند می‌گوید:
«اعلام اینکه رژیم قصد دارد روند سفر را برای گردشگران ساده‌تر و کاربر پسندتر کند، واقعا شگفت‌زده‌مان کرد.»
او ادامه می‌دهد: «ما همچنان در بی‌خبری کامل هستیم، شرکای محلی‌مان در ترکمنستان هم همین‌طور. از زمان اعلام اولیه هیچ به‌روزرسانی‌ای منتشر نشده است و نه تنها قوانین جدید ویزا اجرایی نشده‌اند بلکه اصلا مشخص نیست چه زمانی اجرا خواهند شد.»
طبق آنچه اعلام شده است اگر و البته زمانی که این روند جدید به اجرا درآید، گردشگران می‌توانند به‌صورت آنلاین برای ویزا اقدام کنند. مقامات وعده داده‌اند این فرآیند سریع‌تر و با نرخ پذیرش بیشتری بود.
همچنین قرار است الزام به دریافت نامه معرفی حذف شود، هرچند باز هم مسافران نیاز به داشتن یک ضامن یا میزبان محلی در ترکمنستان خواهند داشت؛ که در عمل، معمولا به‌معنای ثبت‌نام در یک تور رسمی با راهنما است. لوپین در پایان می‌گوید: «اگر این تغییرات واقعا عملی شوند، به‌نظرم می‌توانند نقش چشم‌گیری در افزایش تعداد گردشگران ایفا کنند.»
برای دهه‌ها حتی پیش از آن‌که ترکمنستان استقلال خود را از اتحاد جماهیر شوروی به‌دست آورد؛ دروازه آتش اصلی‌ترین جاذبه این کشور بوده است. این گودال عظیم و سوزان که در دل صحرای وسیع قره‌قوم جای دارد، حدود چهار ساعت با پایتخت، عشق‌آباد، فاصله دارد و پدیده‌ای‌ست ساخته دست بشر؛ یادگاری از دوران شوروی، زمانی که سکوی حفاری گاز طبیعی ناگهان به درون یک فروچاله فرو رفت.
گردشگران، پس از عبور از تپه‌زارهای خشک و بادیه‌های بی‌انتها با کاروانی از خودروهای چهارچرخ، شب‌هنگام در اردوگاه‌هایی با چادرهای سنتی ترکمنی (یورت) اقامت می‌کنند. سپس به سوی این دهانه افروخته که با لقب «دروازه جهنم» شناخته می‌شود، رهسپار می‌شوند؛ جایی که گرمای سوزان آتش را زیر پوست حس می‌کنند و به صدای شعله‌هایی گوش می‌سپارند که از ژرفای زمین زبانه می‌کشند.
با این حال، "دروازه جهنم" اکنون در آستانه خاموشی است. در سال‌های اخیر، شعله‌ها به‌طور محسوس کاهش یافته‌اند و بسیاری بر این باورند که این دهانه آتشین ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور، برای همیشه خاموش شود. البته، این بدان معنا نیست که ترکمنستان تنها به خاطر دروازه آتش ارزش دیدن دارد. شهرهای باستانی این سرزمین، که روزگاری بخشی از مسیر جاده ابریشم بودند، با مناره‌های سربه‌فلک کشیده و مساجد تاریخی‌شان، تضادی دل‌نشین با پایتخت مدرن و پر زرق‌وبرق کشور، عشق‌آباد، پدید می‌آورند.
شهری که معماری آینده‌نگرانه‌اش بناهایی عجیب و چشم‌گیر را در خود جای داده است؛ از یادمان‌هایی برای رهبران پساکمونیستی و شاعران قرون وسطی گرفته تا مجسمه‌های طلایی از اسب‌ها، سگ ملی، و حتی گاوی عظیم‌الجثه که کره زمین را بر شانه‌هایش حمل می‌کند.
از آنجا که تعداد گردشگران خارجی در ترکمنستان بسیار اندک است، مردم محلی با رویی باز و مهمان‌نوازانه از بازدیدکنندگان استقبال می‌کنند. اگر به مناظر کویری و طبیعت خشک علاقه‌مند باشید، بد نیست بدانید که حدود ۸۰ درصد خاک این کشور را بیابان فرا گرفته است. و در نهایت، تجربه سفر به سرزمینی که در دوران معاصر تنها عده معدودی آن را دیده‌اند، خود به‌تنهایی دلیلی منحصربه‌فرد و وسوسه‌انگیز برای سفر به ترکمنستان به شمار می‌رود.
نقطه کلیدی در جاده ابریشم
«ترکمنستان هیچ شباهتی به هیچ کشوری که تا به حال به آن سفر کرده‌ام ندارد.» این را اریکا فتلند، نویسنده و مردم‌شناس نروژی می‌گوید؛ نویسنده کتاب «سویتستان» و دیگر آثاری که به بررسی زندگی در آسیای مرکزی و جمهوری‌های سابق اتحاد شوروی می‌پردازند. او اینگونه در مورد پایتخت ترکمنستان می‌گوید: «پایتخت مرمرین و سفیدپوش عشق‌آباد، با خیابان‌های خلوت و ساکتش، یکی از عجیب‌ترین پایتخت‌هایی است که تاکنون دیده‌ام.»
عشق‌آباد، غرق در تندیس‌های طلایی و نمایی از مرمر سفید، هم شگفتی معماری مدرن است و هم تصویری خیره‌کننده برای شبکه‌های اجتماعی. بسیاری از ساختمان‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کارکردشان را بی‌واسطه نشان می‌دهند، مثل ساختمان وزارت نفت و گاز که به شکل یک فندک عظیم ساخته شده است.
برخی دیگر، تنها با هدف ثبت در کتاب رکوردهای جهانی گینس بنا شده‌اند، از جمله بزرگ‌ترین چرخ‌وفلک سرپوشیده جهان و سر اسب غول‌پیکری که بر فراز ورزشگاه ملی کشور قرار گرفته است.
در بازار سرپوشیده روسی عشق‌آباد، فروشندگان با رویی گشاده نمونه‌هایی از خاویار تولید شده در سواحل ترکمنستانی دریای خزر را عرضه می‌کنند. همان‌طور که نویسنده این گزارش نیز در سفر اخیرش آن را تجربه کرده است. خوراک ترکمنستان، که آمیزه‌ای دل‌نشین ازتاثیرات آشپزی ایرانی و آسیای مرکزی است، شگفت‌انگیزتر از آن چیزی است که انتظار می‌رود؛ ساده اما باکیفیت و خوش‌طعم.
براساس این گزارش، روزی روزگاری، ترکمنستان نقطه‌ای کلیدی در مسیر باستانی جاده ابریشم بود؛ گذرگاهی راهبردی میان آسیا و اروپا. امروز نیز، رد پای آن تاریخ پرشکوه در قالب چندین میراث جهانی ثبت‌شده در یونسکو دیده می‌شود. از دژهای باستانی نِسا، در نزدیکی عشق‌آباد، تا ویرانه‌های گسترده شهر مَرو در شرق کشور. اما شاید شگفت‌انگیزترین آنها، مجموعه باشکوهی در شهر باستانی کُهنه گرگانج در شمال ترکمنستان باشد: مسجدی مجلل، آرامگاه‌هایی پر ابهت، و مناره‌ای بلند با معماری خیره‌کننده و تزئیناتی چشمنواز که هر بیننده‌ای را مسحور می‌کند.
اریکا فتلند، نویسنده و مردم‌شناس نروژی، می‌گوید: «زیباترین تجربه‌های من در ترکمنستان، در دل مناطق روستایی و بیابانی رقم خورد؛ جایی که با مهربان‌ترین و مهمان‌نوازترین مردمی روبه‌رو شدم که تاکنون دیده‌ام. تنها نکته نه‌چندان دل‌چسب، نوشیدنی ملی کشور بود: شیر شتر تخمیرشده‌ای به نام "چال"، که با سخاوت همیشگی برایم می‌آوردند. فقط می‌توانم بگویم که طعمش چیزی است که باید با گذر زمان به آن عادت کرد!»
گشایش درهای اقتصاد ترکمنستان به روی خارجی‌ها
شاید جالب باشد بدانید که سفر به ترکمنستان در دوران اتحاد جماهیر شوروی آسان‌تر از امروز بود. در آن دوران، آژانس دولتی گردشگری اینتوریست که در سال ۱۹۲۹ به فرمان ژوزف استالین تاسیس شد سفر در سراسر شوروی را برای گردشگران خارجی تسهیل می‌کرد.
هدف این آژانس، جذب ارز خارجی از طریق صنعت گردشگری بود، اما در عین حال، بازدیدکنندگان را تنها به مکان‌ها و صحنه‌هایی هدایت می‌کرد که تصویر مثبت و کنترل‌شده‌ای از شوروی ارائه می‌دادند. بیشتر گردشگران در قالب تورهای از پیش برنامه‌ریزی‌شده و با نظارت شدید سفر می‌کردند؛ تورهایی که به‌دقت طراحی شده بودند تا تنها چهره‌ای آراسته، پیشرفته و مطابق با ایدئال‌های تبلیغاتی رژیم شوروی را به نمایش بگذارند.
اینتوریست با دفاتری در شهرهایی چون لندن، نیویورک و دیگر نقاط جهان، گردشگران را با پوسترهای چشمنواز و آگهی‌های برجسته در روزنامه‌ها به سوی خود جذب می‌کرد. در میان تورهای متنوع این آژانس در دهه ۱۹۳۰، سفری ۱۶ روزه با عنوان «شهرهای ازلی ترکستان» به چشم می‌خورد که در برنامه‌اش توقفی در «عشق‌آباد شکوفا» نیز گنجانده شده بود.
از منظر این گزارش، گردشگری در ابتدا به آرامی رشد کرد، اما با بهبود تدریجی روابط جهانی در دهه ۱۹۸۰ و کاهش تنش‌های جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی سالانه میزبان حدود چهار‌میلیون گردشگر شد. پس از فروپاشی شوروی و سقوط دیوار برلین، فرصتی تازه برای گسترش صنعت گردشگری در جمهوری‌های سابق پدید آمد. با این حال، ترکمنستان برخلاف بسیاری از همسایگان خود، نتوانست از این موج بهره ببرد و مسیر متفاوتی را در پیش گرفت.
در سال ۱۹۹۱، هنگامی که مسکو استقلال را به ۱۴ جمهوری سوسیالیستی دیگر پیشنهاد داد، صفرمراد نیازوف، رهبر وقت ترکمنستان، در ابتدا نسبت به این تصمیم مردد بود و مقاومت نشان داد. «همه چیز واقعا به نیازوف برمی‌گردد.» لوپین این جمله را می‌گوید. او توضیح می‌دهد که نیازوف پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، به شدت با سیاست‌های نوسازی اقتصادی و شفاف‌سازی سیاسی مخالفت می‌کرد. حتی پس از استقلال هم روش‌های خودش را پیش گرفت، اما این روش‌ها همچنان ریشه‌های عمیقی در مدل قدیمی شوروی داشتند. این مدل شوروی، ورود گردشگران را به شدت محدود می‌کرد.
آنها فقط در قالب تورهای کنترل‌شده و هدایت‌شده اجازه سفر داشتند و تنها می‌توانستند بخش‌هایی از کشور را ببینند که نیازوف می‌خواست به جهان خارج نشان دهد، نه بیشتر. در این میان، ذخایر عظیم گاز طبیعی ترکمنستان به این کشور کمک کرد که پس از شوروی مستقل و بی‌طرف باقی بماند و برای تامین نیازهایش به قدرت‌های خارجی وابسته نباشد.
با مرگ نیازوف در سال ۲۰۰۶، رهبران جدید هم همان سیاست محدودکننده را ادامه دادند و ورود گردشگران خارجی را در چارچوبی بسته و سخت‌گیرانه حفظ کردند.
ولی شاید تغییر، درست پشت در باشد
بر اساس تازه‌ترین گزارش شاخص تغییر بنیاد برتلسمان، ترکمنستان نزدیک به ۱۰ سال است که با مشکلات اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند. دولت این کشور برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ایجاد شغل، به دنبال همکاری‌های اقتصادی جدیدی بوده است، مانند توافق‌نامه انتقال گاز با ایران و ترکیه.
به باور برخی ناظران، اقدام اخیر دولت برای آسان‌سازی روند صدور ویزا و جذب گردشگر بیشتر نیز بخشی از همین استراتژی اقتصادی است؛ راهی برای افزایش ذخایر ارزی کشور.
به ویژه که در کشورهای همسایه‌ای چون ازبکستان و قزاقستان، صنعت گردشگری به شدت رشد کرده است. اریکا فتلند می‌گوید: «پس از مرگ اسلام کریم‌اف، رئیس‌جمهور ازبکستان، وقتی این کشور قوانین ویزا را ساده کرد، تعداد گردشگران چندین برابر شد. شاید ترکمنستان هم امیدوار است چنین اتفاقی برایش بیفتد.» او می‌افزاید: «دیگر کشورهای منطقه «ستان» همگی برای ملیت‌های زیادی، سفر بدون ویزا را فراهم کرده‌اند. شاید ترکمن‌ها هم احساس کردند وقت آن رسیده که فضا را کمی بازتر کنند.»
