کدام مسافران ورودی به اسم گردشگر ثبت می‌شوند؟
پرواز «آماری» توریست خارجی
در مقابل، اتباع سایر کشورها که برای کار و ... از مسیرهای زمینی به ایران سفر میکردند در آمار گردشگری ورودی گنجانده شدند. مقایسه دو سال ۱۳۹۶ و ۱۴۰۳ نشان می‌دهد، سهم توریسم ورودی در سال ۱۳۹۶ از راه زمینی ۶۹ درصد و سهم بخش هوایی ۳۰ درصد بود. در سال ۱۴۰۳ سهم توریسم ورودی از راه زمینی به ۷۵ درصد و سهم بخش هوایی به ۲۴درصد رسید که کاهش ۶ درصدی را نشان می‌دهد. در مقابل در همین بازه زمانی، سهم توریسم هوایی ترکیه از ۸۱.۵درصد در سال ۲۰۱۷ به ۹۶.۳۴ درصد در سال ۲۰۲۴ افزایش یافت.
بر اساس گزارشی که مرکز آمار به تازگی منتشر کرده است، در سال ۱۳۹۶ تعداد گردشگران ورودی ایران پنج میلیون و ۱۱۳ هزار و ۵۲۴ نفر بود. از این میان سه میلیون و ۵۶۹هزار و ۹۷۲ توریست از راه زمینی، یک میلیون و ۵۲۲ هزار و ۵۹۷ گردشگری از راه هوایی و ۲۶ هزار و ۹۵۵توریست نیز از طریق دریایی وارد کشورمان شدند.
این آمار نشان می‌دهد که سهم گردشگری ورودی از راه زمینی ۶۹ درصد بود. در مقابل بخش هوایی اندکی بیش از ۳۰ درصد و ورود بخش دریایی کمتر از یک درصد را به خود اختصاص دادند.
یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۹۷ توریست‌هایی که از راه زمینی به کشورمان وارد شدند رشد قابل توجهی داشتند و به عدد شش میلیون و ۲۳۲ هزار و ۳۰۶ نفر رسیدند. با این حال آمار توریست‌هایی که از راه هوایی به کشورمان آمدند تغییر قابل توجهی نداشت و در همان حدود سابق باقی ماند. این عدد یک میلیون ۵۵۰ هزار و ۱۳۶ گردشگر بود. در این سال آمار گردشگران دریایی کاهش داشت، به‌طوری که تنها ۲۱ هزار و ۶۷۱ نفر از راه دریایی وارد کشورمان شدند. در سال ۱۳۹۷ جمع توریست‌های ورودی ۷ میلیون و ۸۰۴ هزار و ۱۱۳ نفر بود، از این تعداد حدود ۸۰ درصد از راه زمینی، حدود ۲۰ درصد از راه هوایی و کمتر از یک درصد از راه دریایی به ایران آمدند.
سال ۱۳۹۸ سال اوج توریسم در ایران بود. در این سال جمعیت گردشگران ورودی به کشورمان به ۸ میلیون و۸۳۲هزار و ۵۰ نفر رسید. از این تعداد ۷ میلیون و ۳۵۵ هزار و ۸۱۴ گردشگر از راه زمینی، یک میلیون و ۴۵۴هزار و ۷۹۷نفر از راه هوایی و ۲۱ هزار و ۴۳۹ نفر نیز از راه دریایی به ایران سفر کردند. این داده‌ها نشان می‌دهند که باز هم سهم سفر زمینی به کشورمان افزایش داشت و به بالای ۸۳درصد رسید. در مقابل تنها حدود ۱۷ درصد توریست‌ها از راه هوایی به ایران سفر کردند و مشابه دو سال گذشته سهم سفر دریایی به ایران کمتر از یک درصد بود.
در سال ۱۳۹۹ و با شیوع پاندمی، گردشگری ورودی کاهش جدی پیدا کرد. در این سال تنها ۶۳۹ هزار و ۵۸۴نفر به ایران سفر کردند. در سال ۱۴۰۰ این رقم به یک میلیون و ۷۸۳ هزار و ۵۴۴ نفر رسید. سال ۱۴۰۱تعداد گردشگران ورودی به ۴ میلیون و ۲۳۰ هزار و ۵۶۸نفر افزایش یافت و در سال ۱۴۰۲ این عدد ۶ میلیون و ۳۸۲هزار و ۷۵۵ نفر بود.
در سال ۱۴۰۳ بر اساس داده‌های مرکز آمار
تعداد گردشگران ورودی ایران، به ۷ میلیون و ۳۹۹ هزار و ۵۰۳ نفر رسید. از این تعداد ۵ میلیون و ۶۰۸ هزار و ۶۷۵ نفر از راه زمینی، یک میلیون و ۷۷۲ هزار و ۸۸۹ نفر از طریق هوایی و ۱۷ هزار و ۹۳۹ نفر از طریق دریایی وارد کشورمان شدند.
این آمارها نشان می‌دهد بیش از ۷۵ درصد گردشگران از راه زمینی، حدود ۲۴ درصد از مسیر هوایی و کمتر از یک درصد از راه دریایی به ایران وارد شدند.
به این ترتیب گرچه آمار ورود گردشگر همچنان کمتر از سال 1398 است اما به نظر می‌رسد که سهم بخش هوایی 5 درصد افزایش داشت، هر چند که همین میزان، از آمار ورود گردشگر از راه هوایی از سال 1396 کمتر است.
در کشور همسایه‌مان ترکیه گردشگران ورودی از ۳۷.۹میلیون نفر در ۲۰۱۷ به ۵۲.۶ میلیون نفر در سال 2024 رسید که افزایش حدود 39 درصدی را نشان می‌دهد. در سال ۲۰۱۷ بیش از 81.5 درصد از طریق هواپیما وارد این کشور شدند، در سال 2018 این عدد به 76 درصد رسید (در این سال تعداد گردشگران ورودی به این کشور رشد قابل توجهی داشت و سهم بخش هوایی ثابت بود) . در سال 2019 با افتتاح فرودگاه جدید شاهد افزایش ورود توریست‌ها به ترکیه از راه هوایی بودیم که به حدود 80درصد رسید. در سال ۲۰۲۴ نیز سهم این بخش 96.34درصد بود.
توریسم ایران در اختیار توریست‌های همسایه
یکی از دلایل سهم اندک بخش هوایی در ورودی گردشگری ایران به گنجاندن جمعیتی از افراد جویای کار از سایر کشورها به ایران برمی‌گردد.
به گفته ولی‌الله تیموری، معاون اسبق گردشگری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، مهاجران افغانستانی و ... در زمره توریست‌های ورودی گنجانده شده‌اند، این موضوع سبب شده آمار گردشگری ورودی بالاتر برود اما در عین حال از آنجا که این گروه برای کار و به شکل زمینی مراجعه میکردند، تغییر محسوسی در تعداد سفرهای هوایی ایجاد نشده است.
گروه دیگری از گردشگران هم که به کشورمان سفر می‌کنند، توریست‌های عراقی هستند. این گروه که بیشترین سهم گردشگری ورودی به ایران را دارند نیز معمولا گزینه زمینی برایشان جذاب‌تر و با هزینه کمتر است.
چرا توریسم هوایی ترکیه صعودی شد؟
رشد قابل‌توجه توریست‌هایی که با هواپیما به ترکیه سفر کردند چند دلیل دارد. ترکیه کمپین‌های بزرگ جهانی نظیر «Go Turkey» را راه انداخت، آنها امنیت فرودگاه‌هایشان را ارتقا دادند، فرودگاه جدیدی افتتاح کردند و با کشورهای مختلف قراردادهایی نوشتند. از سوی دیگر کاهش سفرهای زمینی هم به واسطه کاهش قدرت اقتصادی گروهی بود که به این کشور از طریق مرزهای زمینی سفر میکردند، توریست‌های ایرانی که سفرشان به شکل زمینی انجام می‌شد نمونه‌ای از آنها هستند.
شیوه جمع‌آوری داده‌ها شفاف نیست
به گفته اشکان بروج فعال حوزه توریسم آمار جدیدی که در مورد آمار گردشگران ورودی ایران ارائه شده دارای یک مشکل اساسی یعنی اصل شفافیت است.
او می‌افزاید: ما هنوز نمی‌دانیم آمارهایی که درباره تعداد گردشگران منتشر می‌شوند دقیقا از طریق چه سازوکار یا مکانیزمی به دست می‌آیند، اینکه این آمار بر اساس چه روش جمع‌آوری شده‌اند، و چه کسی صحت آنها را تایید می‌کند. این موضوع، اساسی‌ترین پیش‌نیاز هرگونه تحلیل آماری را زیر سوال می‌برد.
این فعال حوزه توریسم همچنین تفکیکی میان توریست و بازدیدکننده می‌گذارد و می‌گوید: به نظر می‌رسد جدا کردن دو گزینه «توریست» و «ویزیتور یا بازدیدکننده» در این آمار رعایت نشده است. طبق معیارهای بین‌المللی کسانی که صرفا برای کار، عبور موقت، یا حتی حضور نظامی وارد کشوری می‌شوند، در آمار گردشگران به‌حساب نمی‌آیند. اما در ایران، این مرزها مشخص نیست.
از نظر این کارشناس، بخش بزرگی از افرادی که از طریق زمینی وارد کشور می‌شوند، کارگران مهاجر افغانستانی هستند که هیچ ارتباطی با صنعت گردشگری ندارند. او می‌گوید: چالش دیگر، افزایش ناگهانی آمار اعلامی در سال‌هایی است که شواهد میدانی آن را تایید نمی‌کنند.
به عنوان مثال ادعا شده که در برخی سال‌ها (مثل دوره پسابرجام) تعداد گردشگران به ۷ میلیون نفر رسیده، درحالی‌که در همان زمان، فعالان حوزه گردشگری، از راهنماها و آژانس‌دارها گرفته تا اقامتگاه‌داران و ساکنان شهرهای توریستی به‌وضوح عنوان کرده‌اند که ما در این سال‌ها عملا با حضور گسترده توریست خارجی روبه‌رو نبودیم. حتی در روستاها و مقاصد پرطرفدار هم خبری از این تعداد بالا نبوده است.
این فعال حوزه توریسم می‌گوید: ما با سه مساله در این آمار مواجهیم؛ اول اینکه اصالت داده‌ها محل تردید جدی است و دوم اینکه عدم تفکیک صحیح میان انواع ورود، باعث گمراهی در تحلیل‌ها می‌شود.
او می‌افزاید: سومین مورد این است که تحلیل‌هایی که بر پایه این داده‌های مخدوش انجام می‌شوند چه در مورد سهم سفرهای زمینی، چه هوایی یا درآمد گردشگری، فاقد پشتوانه قابل اعتماد هستند. و در نهایت تا زمانی که داده‌های رسمی مبتنی بر تعاریف پذیرفته‌شده جهانی و با تفکیک دقیق در دسترس نباشد، نمی‌توان به این آمارها استناد کرد یا بر پایه آنها برنامه‌ریزی علمی و سیاستگذاری دقیق انجام داد.
ولی تیموری معاون سابق گردشگری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری هم به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: اغلب افغانستانی‌‌ها با ویزای کار به ایران سفر می‌کنند. نهاد متولی گردشگری کشور از سال 1401 افغان‌ها را جزو توریست‌های ورودی حساب کرد.
او با اشاره به اینکه در سال 1397 و 1398 براساس آمار اعلامی، کشور با افزایش گردشگران ورودی مواجه بوده، گفت: کاهش نسبت سفرهای هوایی به این آمار تردید وارد می‌کند. در سال‌های اخیر بازارهای عمده توریسم ایران از کشورهای همجوار است و همین موضوع سبب شده تا سهم ورود گردشگران از راه زمینی افزایش یابد. با این حال پس از لغو تحریم‌ها و برجام ما شاهد حضور گسترده مسافران از کشورهای اروپایی به کشورمان بودیم که از طریق هوایی به ایران سفر میکردند.
تیموری ادامه می‌دهد: با خروج یک طرفه آمریکا از برجام، ما به ناچار به کشورهای منطقه و همسایه روی آوردیم که این موضوع سهم توریست هوایی را کم کرد. با این حال در داده‌های منتشر چنین شواهدی دیده نمی‌شود.
گفته‌های این کارشناسان نشان می‌دهد در موضوع توریسم ورودی ما با چند چالش مواجهیم. اولین مورد به شیوه جمع‌آوری داده‌ها برمی‌گردد. در کنار آن بایستی تعریف توریست هم مشخص شده و تفاوت آن با بازدیدکننده لحاظ شود تا بتوانیم به عدد واقعی گردشگر ورودی برسیم.
در غیاب یا عدم اعتماد به آمار و ارقام فعالان این حوزه نمی‌‌توانند بر اساس آن برنامه‌ریزی انجام دهند و چشم‌اندازی را برای حوزه کاری خود ترسیم کنند.
