اقتصاد دیجیتال؛ فرصتی نو برای ایران؟

احمد پیشگاه‌زاده* انقلاب صنعتی چهارم، با تلفیق فناوری‌های دیجیتال، فیزیکی و زیستی، نقطه عطفی در تحول ساختارهای اقتصادی و صنعتی جهان پدید آورده است. آنچه این انقلاب را از تحولات گذشته متمایز می‌سازد، نه صرفا ورود فناوری‌های نوین، بلکه دگرگونی ماهوی در شیوه تولید، توزیع، مصرف و حتی تنظیم‌گری اقتصادی است. مرز میان صنایع سنتی و نوین، فیزیکی و مجازی، انسان و ماشین به‌تدریج رنگ باخته و اقتصاد جهانی به‌سوی یک ساختار شبکه‌ای، پلتفرمی و داده‌محور در حرکت است. شتاب‌گیری زندگی شهری، نیاز به تصمیم‌گیری‌های دقیق و آنی، کمبود منابع طبیعی و تقاضای روزافزون برای خدمات شخصی‌سازی‌شده، از جمله عواملی بودند که به‌ظهور راه‌حل‌های فناورانه دامن زدند. فناوری‌هایی همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، بلاک‌چین و رایانش ابری، پاسخی کارآمد به این نیازها ارائه دادند؛ پاسخ‌هایی که نه‌تنها بهره‌وری اقتصادی را افزایش داد، بلکه ماهیت رقابت، اشتغال و حکمرانی را نیز متحول کرد.

اقتصاد ایران نیز در مواجهه با این تحولات، بی‌تحرک نمانده است. ظهور استارت‌آپ‌هایی در حوزه فین‌تک، تجارت الکترونیک، سلامت دیجیتال و حمل‌ونقل هوشمند، نشانه‌هایی از تمایل به هم‌سویی با اقتصاد دیجیتال است. پلتفرم‌های بزرگ ایرانی و شبکه پرداخت شتاب، نمونه‌هایی از بومی‌سازی کسب‌وکارهای دیجیتال‌ در شرایطی نسبتا دشوار هستند. با این حال، نبود زیرساخت‌های پرسرعت ارتباطی در برخی مناطق، چالش‌های تنظیم‌گری، محدودیت دسترسی به بازارهای جهانی و کمبود سرمایه خطرپذیر از جمله موانعی هستند که حرکت ایران را در مسیر اقتصاد دیجیتال کند کرده‌اند.

می‌توان گفت آینده اقتصاد دیجیتال در ایران، در گرو سه عامل کلیدی است نخست توسعه زیرساخت‌های فناورانه و ارتباطی فراگیر، دوم سرمایه‌گذاری گسترده در آموزش مهارت‌های دیجیتال و سوم تدوین مقرراتی پویا، رقابت‌پذیر و همراه با نوآوری. در صورتی که این سه ضلع به شکل هم‌افزا توسعه یابند، ایران می‌تواند از یک مصرف‌کننده منفعل به یک بازیگر تاثیرگذار منطقه‌ای در اقتصاد دیجیتال بدل شود. اما بزرگ‌ترین معضل اقتصاد دیجیتال ایران، نبود «حاکمیت داده‌ای» کارآمد است. دسترسی محدود به داده‌های باکیفیت، نگرانی‌های امنیتی در حوزه دیجیتال و نبود چارچوب‌های تنظیم‌گرانه منسجم، موجب بی‌اعتمادی عمومی و اختلال در شکل‌گیری اکوسیستم‌های دیجیتال شده است. از سوی دیگر، شکاف دیجیتال در مناطق کمتر توسعه‌یافته، تهدید جدی برای عدالت فناورانه به‌شمار می‌آید.

توجه به مسائلی چون ایجاد «نظام ملی حاکمیت داده»، با محوریت شفافیت، امنیت و مشارکت شهروندان، گسترش دسترسی به اینترنت پرسرعت ارزان در سراسر کشور، تسهیل دسترسی استارت‌آپ‌ها به منابع مالی و بازارهای جهانی و بازنگری در نظام آموزش رسمی به نفع مهارت‌های نرم دیجیتال می‌تواند نقش بسزایی در حل این چالش‌ها داشته باشد.

کلاوس شواب در کتاب معروف خود، «انقلاب صنعتی چهارم»، به‌خوبی تاکید می‌کند که هیچ کشوری نمی‌تواند بدون سرمایه‌گذاری در آموزش، نوآوری و حکمرانی داده، از مواهب این انقلاب بهره‌مند شود. او تاکید دارد که توسعه پایدار در اقتصاد دیجیتال، تنها از مسیر همکاری جهانی، اعتماد اجتماعی و سیاستگذاری هوشمندانه می‌گذرد.

اکنون که ایران در آستانه بازتعریف مسیر توسعه خویش قرار دارد، اقتصاد دیجیتال می‌تواند همچون چراغی در تاریکی، راه آینده را روشن سازد؛ اگر اراده‌ای برای عبور از چالش‌های امروز وجود داشته باشد.

* رئیس کمیسیون صنعت پرداخت سازمان نظام صنفی رایانه‌ای