محمدعلی بهمنی‌قاجار، کارشناس مسائل حقوقی در گفتوگو با «دنیایاقتصاد»:
به فرصت‌سوزی در قفقاز پایان دهیم
بعد از امضای توافق صلح بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، تحلیلگران داخلی از تفاوت بین توافق‌نامه و تفاهم‌نامه سخن می‌گویند و می‌گویند آنچه بین باکو و ایروان با حضور دونالد ترامپ امضا شده، الزام حقوقی ندارد. به لحاظ حقوقی چه توضیحاتی میتوان درباره توافق امضاشده ارائه کرد؟
توجه داشته باشید که تفاهم‌نامه، توافق‌نامه و یادداشت تفاهم با هم تفاوتی ندارند. ما دو نوع موافقت‌نامه یا دو نوع توافق در حقوق بین‌الملل داریم که عبارتند از معاهده که ارزش حقوقی دارد و طرفین را به انجام متعهد می‌کند، و توافق‌نامه یا یادداشت تفاهم که ارزش سیاسی دارد یعنی الزام‌آوری حقوقی ندارد. بنابراین توافق‌نامه امضاشده بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، جنبه حقوقی ندارد و یک معاهده نیست. لذا نیازی هم ندارد که در مجالس این کشورها تصویب شود.
به نظر شما این یادداشت تفاهم سیاسی چه الزامی برای اجرا دارد؟
باید در نظر گرفت که کشوری چون آمریکا پشت این توافق‌نامه است و بنابراین ضمانت اجرای سیاسی آن قوی است. ولی ضمانت اجرای حقوقی ندارد و اگر فرداروزی ایروان بگوید که نمی‌خواهد این توافق را اجرا کند، باکو راهی برای مجبور کردن ارمنستان به اجرای این توافق ندارد. البته حتی اگر این توافق شکل‌گرفته عهدنامه بود چون قواعد غیرقابل‌تغییر یا آمره‌ای مانند بحث تغییر مرزها در حقوق بین‌الملل ایجاد نمی‌کند و به اصل ثبات در حقوق بین‌الملل صدمه‌ای وارد نمی‌آورد، لذا باز هم ارمنستان چون حاکمیتش به طور مطلق پذیرفته شده می‌تواند این توافق را متوقف کرده و به آذربایجان اجازه عبور از جاده مذکور را ندهد. مساله مهم این است که حاکمیت ارمنستان در این یادداشت تفاهم مورد تاکید قرار گرفته است و لذا این کشور هر زمان بخواهد می‌تواند اجرای آن را متوقف کند.
اگر این توافق عملیاتی شود و مسیر ترامپ احداث شود، چه پیامدهایی برای ایران خواهد داشت و به طور کلی اهمیت این مساله برای جمهوری اسلامی از چه منظری است؟
برای ایران از این به بعد یک مساله خیلی اهمیت دارد مبنی بر اینکه این جاده در شمال کشور ما و در مرز با ارمنستان قرار می‌گیرد. اگر این جاده به گونه‌ای احداث شود که هیچ کانالی برای ما ایجاد نکند و یا ساده‌تر بگویم یک چهارراه برای کشور ما ایجاد نشود تا مسیر مرز نوردوز به ایروان حفظ شود، مرز ایران با ارمنستان کاملا مسدود خواهد شد و مرزمان با این کشور را به طور عملی از دست خواهیم داد.
اما اگر چنین چهارراهی ایجاد شود و ما هم بتوانیم رفت‌وآمد داشته باشیم، در بحث اتصال به ایروان و سپس به گرجستان و دریای سیاه تغییری ایجاد نخواهد شد. در غیر این صورت وضعیت هم برای ایران و هم برای ارمنستان سخت خواهد شد و حتی برای ارمنستان سخت‌تر و بدتر از ایران؛ زیرا ارمنستان اتصالش به خلیج‌فارس، دریای عمان و تقریبا بیشتر ارتباطش با دنیای خارج را از دست می‌دهد و اتصالش محدود به ترکیه می‌شود که دو کشور دشمنی تاریخی با یکدیگر دارند.
در نتیجه بسته شدن مرز ایران و ارمنستان برای ایران یک لطمه ولی برای ارمنستان یک فاجعه خواهد بود. ضمن اینکه ایران انحصار اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از خاک کشورمان را نیز از دست می‌دهد، زیرا تا قبل از این تنها راه ارتباطی آذربایجان به نخجوان، ایران بود. اما امروز تحت طرح ترامپ با حاکمیت ارمنستان، این کشور نیز می‌تواند مسیر اتصال آسان‌تر باکو به نخجوان باشد. البته آذربایجان باز هم می‌تواند از مسیر ایران استفاده کند ولی برایش به‌صرفه نیست و مسیر راحت‌تر و سریع‌تر همان استفاده از مسیر ترامپ است.
به نظر شما تهران و ایروان چگونه می‌توانند مانع از هرگونه بسته شدن احتمالی مرزهایشان شوند؟
دو طرف باید به‌جد به شرکت‌های آمریکایی تاکید کنند تا ضمن ساخت جاده، مسیری را برای اتصال نوردوز به ارمنستان حفظ کنند. جاده‌ای که ایران را به ارمنستان متصل می‌کند، از نظر ایمنی بسیار ضعیف است. در نتیجه اگر چنین شاهراهی ایجاد شود و مسیر اتصال ایران به ارمنستان حفظ شود، بسیاری از امور و مسیرها برای ایران نیز تسهیل خواهد شد.
حضور نیروهای آمریکایی در مرزهای شمالی کشورمان چه پیامدهایی به دنبال دارد؟
حضور نیروهای شرکت‌های آمریکایی در مرزهای ایران با ارمنستان از یک سو باعث می‌شود که ارتباط ایروان با تهران کمرنگ‌تر شود و از سوی دیگر بحث تحریم‌های آمریکا علیه ایران مطرح است. یعنی شرکت یا شرکت‌های آمریکایی که در این مرز حضور دارند با بحث تحریم‌ها چطور برخورد خواهند کرد. به عنوان مثال شرکت مذکور ممکن است بگوید از وسایل نقلیه ایرانی می‌خواهم عوارض دریافت کنم یا طبق تحریم‌ها با ایران وارد همکاری نشود. در این شرایط میتوان گفت که با توجه به این درهم‌تنیدگی مسائل یک موضوع جدید به گفت‌وگوهای احتمالی تهران و واشنگتن افزوده خواهد شد.
آیا ایران می‌توانست مانع از امضای چنین توافقی شود؟
خیر. زیرا دو کشور مستقل تصمیم به یک کاری گرفته‌اند که ارتباطی به ایران ندارد. ضمن اینکه امروز هنوز بحث تغییر مرزها مطرح نیست و ایران نمی‌تواند نسبت به این موضوع شکایتی داشته باشد. البته تبعات این تصمیم ممکن است منافع ملی و حیاتی ایران و ارمنستان را تحت‌تاثیر قرار دهد. هرچند کاش این اتفاق نمی‌افتاد و آمریکا در مرزهای شمالی کشورمان حضور پیدا نمی‌کرد.
به نظر شما جمهوری اسلامی ایران چه فرصت‌هایی دارد تا بتواند از تبعات این تصمیم در مرزهای شمالی‌اش بکاهد؟
ایران می‌تواند به نحوی و با رایزنی‌هایی با طرفین دخیل، در ایجاد مسیر ترامپ مشارکت داشته باشد. اما اگر ایران فرصت را از دست بدهد و آن چهارراه یا شاهراه مذکور ایجاد نشود، تبعات زیادی برای کشورمان به دنبال خواهد داشت و زیان‌های جبران‌ناپذیری را متحمل خواهیم شد.
