اهمیت استقلال در نتایج آزمایشگاه‌های کنترل کیفی
چرا استقلال آزمایشگاه‌ها حیاتی است؟
امروزه بسیاری از واحدهای تولیدی دارای آزمایشگاه‌های درون‌سازمانی هستند. این آزمایشگاه‌ها در کنترل‌های داخلی و روزمره نقش مهمی ایفا می‌کنند؛ اما زمانی که پای عرضه محصول در بازار، ورود به صادرات یا دریافت مجوزهای رسمی در میان باشد، یک پرسش اساسی مطرح می‌شود: آیا نتایج این آزمایشگاه‌ها برای نهادهای ناظر و بازارهای جهانی قابل اعتماد است؟
در کشورهای توسعه‌یافته، اصل استقلال آزمایشگاه، یک الزام قانونی محسوب می‌شود. به عنوان مثال، در اتحادیه اروپا تنها نتایجی پذیرفته می‌شود که توسط آزمایشگاه‌های شخص ثالث (Third-party) و دارای گواهی ISO/IEC ۱۷۰۲۵ صادرشده باشند. در مقابل، نتایج صادره از آزمایشگاه‌های وابسته به خود کارخانه معمولا اعتبار حقوقی یا تجاری کافی ندارند.
دلایل نگران‌کننده از بازگشت محصولات ایرانی
بر اساس آمارهای منتشرشده توسط سازمان دامپزشکی و وزارت صمت، مهم‌ترین دلایل بازگشت یا رد محصولات غذایی صادراتی ایران در سال‌های اخیر شامل موارد زیر بوده است:
- عدم انطباق نتایج آزمایش‌های کنترل کیفیت با استانداردهای کشور مقصد.
-تضاد میان نتایج ارائه‌شده توسط تولیدکننده و آزمایشگاه مستقل گمرک
-شناسایی باقی‌مانده آنتی‌بیوتیک‌ها، فلزات سنگین یا سموم کشاورزی در محصول نهایی.
در بررسی‌ای که توسط اتاق بازرگانی تهران در پاییز ۱۴۰۲ انجام شد، مشخص شد که تنها ۱۹درصد از صادرکنندگان مواد غذایی از خدمات آزمایشگاه‌های مستقل برای ارزیابی پیش از صادرات استفاده می‌کنند. همین عدد پایین می‌تواند یکی از اصلی‌ترین دلایل آسیب‌پذیری صادرات غذایی ایران در بازارهای هدف باشد.
تضاد منافع؛ ریشه خاموش بی‌اعتمادی
وقتی واحد تولید، خود صاحب آزمایشگاه است و همزمان باید نتایج کنترل کیفی را تولید و تایید کند، تضاد منافع به‌وجود می‌آید. در چنین شرایطی ممکن است تحت فشار برای حفظ اعتبار برند یا انجام سریع‌تر فرآیند صادرات، برخی نتایج مطلوب‌سازی شده یا برخی تست‌های پرهزینه حذف شوند.
در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۳ توسط موسسه بین‌المللی ICQ منتشر شد، نشان داده شد که محصولاتی که توسط آزمایشگاه‌های مستقل تست شده‌اند، ۲۷درصد احتمال برگشت یا رد شدن کمتری در بازارهای صادراتی داشته‌اند.
چرخه معیوب؛ صادرات بدون آینده‌نگری
در بسیاری از موارد، تولیدکنندگان صادرات‌محور فقط با هدف انجام یک معامله یا ارسال یک محموله خاص، وارد عرصه صادرات می‌شوند. در این رویکرد کوتاه‌مدت، کنترل کیفی به‌عنوان آخرین مرحله فرآیند صادرات در نظر گرفته می‌شود، نه بخشی از زنجیره تولید.
در چنین سناریویی، تولیدکننده یا صادرکننده همه هزینه‌ها را متقبل شده، بارگیری انجام شده و تنها در پایان، محصول برای انجام تست به آزمایشگاه ارسال می‌شود. اگر نتیجه آزمایش مطلوب نباشد، تمام زحمات و هزینه‌ها به خطر می‌افتد.
در این وضعیت، صادرکننده ممکن است به‌جای اصلاح ریشه‌ای، تلاش کند بر آزمایشگاه فشار وارد کند یا در نتایج دست ببرد؛ درحالی‌که کشور مقصد نیز به‌طور مستقل آزمایش‌های خود را انجام می‌دهد و تضاد نتایج منجر به برگشت کالا و از بین رفتن اعتبار صادراتی می‌شود.
این چرخه معیوب تنها زمانی اصلاح می‌شود که تولیدکنندگان، کنترل کیفی مستقل و شفاف را از ابتدا در فرآیند خود بگنجانند.
مزیت‌های استفاده از آزمایشگاه‌های مستقل:
-برخورداری از اعتبار حقوقی و تجاری برای مراجع داخلی و خارجی
- پوشش دقیق‌تر و کامل‌تر شاخص‌های میکروبی، شیمیایی و باقی‌مانده‌ها
- امکان اعتراض و پیگیری قانونی دوطرفه روی نتایج
- افزایش اعتماد خریدار خارجی و کاهش ریسک برگشت محموله
- کنترل کیفی هزینه‌ها از ابتدای مسیر تولید
- کاهش هزینه‌های تمام‌شده با حذف دوباره‌کاری، برگشت و ضرر صادراتی و عدم نیاز به خرید لوازم آزمایشگاهی و جذب نیروی متخصص.
جالب است بدانید که در بخش خوراک دام و طیور، برخی از کشورها از جمله عمان و قطر از سال ۲۰۲۴ اعلام کرده‌اند تنها نتایج آزمایشگاه‌های تاییدشده شخص ثالث را به عنوان معیار واردات می‌پذیرند.
نتیجه‌گیری
برای ارتقای جایگاه صنعت غذایی ایران، چه در بازار داخلی و چه در تجارت بین‌الملل، تغییر نگاه به موضوع کنترل کیفیت یک ضرورت راهبردی است. آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت باید از حاشیه تصمیم‌گیری خارج شده و به بازوی اصلی اعتمادسازی برند، صادرات و سلامت محصول تبدیل شوند.
استفاده از خدمات آزمایشگاه‌های مستقل، معتبر و بی‌طرف نه‌تنها باعث کاهش ریسک و هزینه‌های تولید می‌شود، بلکه نقطه آغاز ساختن برندهای غذایی قابل اعتماد و قابل صادرات در ایران خواهد بود.
* کارشناس حوزه کنترل کیفیت مواد غذایی
