توسعه میکروگریدها به عنوان کلید پدافند غیرعامل
یکی از راهکارهای اساسی در این زمینه، توسعه تولید پراکنده و پیاده‌سازی سامانه‌‌‌های میکروگرید به عنوان شبکه‌‌‌های محلی هوشمند و خوداتکا در سطح منطقه‌‌‌ای است؛ شبکه‌‌‌هایی که امکان تداوم خدمت‌‌‌رسانی حتی در صورت اختلال یا قطع ارتباط با شبکه سراسری را فراهم می‌کنند. واقعیت این است که ایران هم‌‌‌اکنون از ظرفیت بالقوه قابل‌توجهی در زمینه تولید غیرمتمرکز برق برخوردار است. هزاران مگاوات ظرفیت نصب‌‌‌شده در قالب نیروگاه‌‌‌های کوچک مقیاس، دیزل‌‌‌ژنراتورها، موتورهای گازسوز پراکنده و سامانه‌‌‌های CHP، در اقصی نقاط کشور موجود است که اگرچه اغلب با هدف اقتصادی یا تامین برق اضطراری ایجاد شده‌‌‌اند، اما در شرایط بحرانی می‌توانند نقش راهبردی در پدافند غیرعامل ایفا کنند. علاوه بر این، نیروگاه‌‌‌های خورشیدی که در سال‌های اخیر مورد توجه برنامه‌‌‌ریزان قرار گرفته‌‌‌اند، با تجهیز به سیستم‌‌‌های ذخیره‌‌‌سازی انرژی، می‌توانند عملکردی فراتر از انتظار در مواقع بحران داشته باشند. تجهیز خانه‌‌‌ها به پنل‌‌‌های خورشیدی همراه با باتری، این امکان را فراهم می‌کند که هر واحد مسکونی در حداقل زمان ممکن از مدار شبکه جدا شده و به صورت مستقل انرژی مورد نیاز خود را تامین کند.
در چنین شرایطی، مفهوم میکروگرید یا ریزشبکه، به عنوان راه‌‌‌حلی جدید و منعطف برای پایداری شبکه برق مطرح می‌شود؛ راه‌‌‌حلی که در بسیاری از کشورهای پیشرو همچون آلمان، ژاپن و ایالات متحده با موفقیت اجرا شده است. میکروگریدها، علاوه بر اتصال به شبکه سراسری، قابلیت عملکرد مستقل در زمان اختلال را دارند. این ویژگی که با استفاده از تجهیزات کنترلی پیشرفته و سیستم‌‌‌های ذخیره‌‌‌سازی محقق می‌شود، به هر ناحیه امکان می‌دهد که در صورت وقوع تهدید یا حادثه، از انرژی تولیدی خود بهره گیرد و بدون نیاز به مداخله مرکز، به عملکرد ادامه دهد. پدافند غیرعامل در معنای جدید خود، بر همین ظرفیت استوار است؛ یعنی توان خوداتکایی مناطق در مقابل تهدیدهای که به لطف توسعه میکروگریدها قابل تحقق است. در این زمینه، تجربیات جهانی راهگشا هستند.
آلمان موفق شده است با ایجاد بستر حقوقی و اقتصادی مناسب، بیش از دو میلیون خانه را به سامانه‌‌‌های خورشیدی کوچک مجهز کند. هر یک از این خانه‌‌‌ها نه‌‌‌تنها قادر به تامین برق خود هستند، بلکه در زمان عادی، مازاد تولید خود را به شبکه تزریق می‌کنند و در زمان بحران، با تکیه بر سیستم ذخیره‌‌‌سازی، عملکرد مستقلی خواهند داشت. چنین الگویی اگرچه نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه است، اما در بلندمدت هم از منظر اقتصادی و هم از حیث پایداری انرژی، توجیه‌‌‌پذیر خواهد بود.
در کشور ما نیز، زیرساخت‌‌‌های فنی و انگیزه سیاسی برای حرکت در این مسیر وجود دارد. برنامه‌‌‌هایی برای گسترش تولید پراکنده، تخصیص منابع مالی به پروژه‌‌‌های کوچک‌‌‌مقیاس و تشویق سرمایه‌گذاران تدوین شده‌‌‌اند. با این حال، نبود سازوکارهای حمایتی موثر همچون ارائه وام‌‌‌های کم‌‌‌بهره، معافیت‌‌‌های مالیاتی یا یارانه نصب تجهیزات خورشیدی، مانعی جدی در مسیر مشارکت عمومی به‌‌‌شمار می‌رود. نصب پنل‌‌‌های خورشیدی بر بام خانه‌‌‌ها در سراسر کشور، به‌‌‌ویژه در مناطق پرتابش، می‌تواند سنگ‌‌‌بنای شکل‌‌‌گیری شبکه‌‌‌ای از میکروگریدهای خانگی باشد که در مجموع، تاب‌‌‌آوری شبکه ملی را به طور چشمگیری ارتقا می‌دهد. از منظر فنی نیز، امکان طراحی سیستم‌‌‌های ترکیبی وجود دارد که بخشی از تولید خود را به شبکه سراسری عرضه کرده و بخشی دیگر را برای مصرف اضطراری ذخیره کنند. این رویکرد، ضمن افزایش بهره‌‌‌وری و کاهش فشار بر شبکه اصلی، باعث می‌شود در زمان بحران، ظرفیت‌‌‌های محلی به‌‌‌سرعت وارد مدار شوند. فناوری این سیستم‌‌‌ها در کشور در دسترس است و برخی نمونه‌‌‌های موفق، به‌‌‌ویژه در مناطق آزاد یا صنعتی، قابل ارجاع هستند. به‌‌‌عنوان نمونه، جزیره کیش هم‌‌‌اکنون به‌‌‌عنوان یک ریزشبکه مستقل از شبکه ملی عمل می‌کند؛ مدلی که می‌تواند در مناطق دیگر نیز پیاده‌سازی شود.
برای تحقق چنین چشم‌‌‌اندازی، لازم است برنامه‌‌‌ای منسجم، چندلایه و میان‌‌‌مدت تدوین شود که هم‌‌‌زمان با ارتقای فناوری، بسترهای اقتصادی، حقوقی و فرهنگی لازم را نیز فراهم کند. توسعه میکروگریدها نباید صرفا پروژه‌‌‌ای فناورانه تلقی شود، بلکه باید به‌‌‌عنوان بخشی از راهبرد کلان پایداری انرژی، امنیت ملی و توسعه پایدار مورد توجه قرار گیرد. با تکیه بر منابع بومی، ظرفیت‌‌‌های انسانی و فناوری‌‌‌های در دسترس، ایران می‌تواند ظرف چند سال آینده به یکی از کشورهای پیشرو در توسعه شبکه‌‌‌های هوشمند و مقاوم تبدیل شود؛ مشروط بر آنکه حمایت‌‌‌های مالی کافی، شفافیت نهادی و برنامه‌‌‌ریزی دقیق، به صورت توامان فراهم شود.
در نهایت می‌توان گفت، توسعه ریزشبکه‌‌‌ها نه‌‌‌تنها آسیب‌‌‌پذیری صنعت برق کشور را در برابر تهدیدهای کاهش می‌دهد، بلکه زمینه‌‌‌ساز ارتقای دانش فنی، افزایش اشتغال، کاهش تلفات شبکه و گسترش انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر نیز خواهد شد. این مسیر، اگرچه نیازمند عزم، منابع و زمان است، اما با در نظر گرفتن تحولات جهانی و الزامات پدافندی، چاره‌‌‌ای جز حرکت در آن وجود ندارد.
* نائب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران
