صنعت پتروشیمی ایران در شرایط ریسک ژئوپلیتیک و اقتصادی
با این حال، افزایش فشارهای تحریمی، نوسانات نرخ ارز، ناامنی‌های منطقه‌ای و رشد هزینه‌های لجستیکی، این صنعت را در شرایط حساس ژئوپلیتیکی قرار داده است.
چالش قیمت و رقابت جهانی
براساس تحلیل ICIS، قیمت نفت خام در سال جاری بین ۷۸ تا ۸۰ دلار به‌ازای هر بشکه بوده و با احتساب ۱۵ دلار حق ریسک ژئوپلیتیکی، ممکن است تا ۹۰ دلار افزایش یابد (طبق برآورد گلدمن‌ساکس در خصوص برنت). این افزایش هزینه خوراک، در مقایسه با نرخ‌های ترجیحی و دسترسی آسان رقبای منطقه‌ای، رقابت‌پذیری محصولات ایران را کاهش داده است.
چالش لجستیک و انبارداری در کشورهای ثالث
هزینه کرایه و انبارداری میان‌مدت، به‌دلیل بسته‌شدن مسیرهای مستقیم، بر محصولات صادراتی تا ۴۵ تا ۵۰ دلار به‌ازای هر تن افزوده است.
در صورت بروز مجدد بحران ژئوپلیتیکی (مانند جنگ)، خدمه کشتی‌ها از ارائه خدمات خودداری خواهند کرد و این موضوع، حوزه لجستیک را با بحران جدی مواجه خواهد ساخت.
از دیگر تبعات بحران ژئوپلیتیکی، می‌توان به جایگزینی کشتی‌های فرسوده به‌جای کشتی‌های کم‌سن اشاره کرد؛ موضوعی که پهلوگیری ناوگان در بازار چین را با چالش روبه‌رو می‌کند.
یکی دیگر از پیامدهای بحران، افزایش هزینه بیمه جنگ از ۰.۲ تا ۰.۳ درصد به ۰.۵درصد ارزش حمل است که برای هر کشتی VLCC حدود ۰.۸دلار به‌ازای هر بشکه هزینه دارد و می‌تواند هزینه‌ها را تا روزانه ۶۰ هزار دلار افزایش دهد.
در صورت افزایش شدت تحریم‌ها و وقوع بحران اقتصادی (مانند بازگشت تحریم‌ها به‌صورت خودکار یا Snapback)، هزینه‌های لجستیکی حداقل ۱٫۵دلار به‌ازای هر بشکه افزایش خواهد یافت.
تامین خوراک و تجهیزات
برخی مشکلات ایجاد شده در تاسیسات پارس جنوبی که ناشی از تنش‌های ژئوپلتیک بود، کاهش تولید روزانه گاز تا ۱۲میلیون مترمکعب را در پی داشت که به کندی خطوط متانول و آمونیاک منجر شد و تولید روزانه تا ۱.۶۵میلیون تن افت کرد.
فرآیند تامین قطعات خارجی همچنان با وقفه شدید روبه‌رو است و فشار بر تامین‌کنندگان داخلی برای تولید کاتالیست و کنترلر افزایش یافته است.
مشکلات صادراتی و اثر تحریم‌ها
براساس داده‌های ICIS، ایران در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱.۸میلیون تن پلی‌اتیلن سنگین (HDPE) صادر کرد که ۷۱ درصد آن به چین اختصاص داشت. همچنین، ۱میلیون تن اتیلن‌گلیکول و ۱.۷میلیون تن متانول نیز صادر شد.
با این حال، تحریم‌های بانکی و بیمه‌ای باعث کاهش درآمد و فروش محصولات با تخفیف بیش از ۱۰ درصد به بازارهایی چون افغانستان و پاکستان شده است.
در صورت افزایش شدت تحریم‌ها، پیش‌بینی می‌شود که کاهش حمایت چین، چالش‌های بزرگی در بازار صادرات ایجاد کند.
در شرایط بحران، شرکت‌های واسط (Trustee Company) توان و تمایلی برای دریافت مجوز فعالیت نخواهند داشت؛ درحالی‌که شرکت‌های اصلی (Main Company) در چنین شرایطی معمولا مجوز دریافت می‌کنند. اما با توجه به این‌که صنعت نفت و پتروشیمی ایران عمدتا از طریق شرکت‌های واسط فعالیت می‌کند، وقوع بحران می‌تواند این بازوی حیاتی را غیرفعال کند یا هزینه فعالیت آن را به‌طور چشم‌گیری افزایش دهد.
اختلاف نرخ ارز و قاچاق
با نرخ رسمی دلار حدود ۷۰ هزار تومان و نرخ آزاد ۸۸ هزار تومان، سود قاچاق در محصولات پتروشیمی بین ۲۰ تا ۳۰ درصد برآورد می‌شود.
حجم قاچاق اوره، متانول، پلی‌اتیلن و PVC چشم‌گیر است و این موضوع به هدررفت سرمایه ملی منجر می‌شود.
راهکارهای پیشنهادی برای پایداری صنعت پتروشیمی
برای مقابله با چالش‌های پیش‌رو، مجموعه‌ای از راهکارهای اجرایی و سازمان‌یافته پیشنهاد می‌شود که می‌تواند به تثبیت پایداری و رشد صنعت پتروشیمی ایران کمک کند. در گام نخست، راه‌اندازی یک سامانه جامع رصد کالا از مرحله تولید تا مصرف نهایی، از طریق اتصال سامانه‌های مرتبط با تولید، گمرک، حمل‌ونقل و انبارداری، به شفاف‌سازی و مقابله با قاچاق کمک خواهد کرد.
هم‌زمان، سرمایه‌گذاری در انبارهای ایمن و استاندارد در بنادر جنوبی کشور، آزادراه مکران و مراکز لجستیکی در کشورهای همسایه مانند عمان و ارمنستان، می‌تواند ظرفیت انبارش و ذخیره‌سازی صادراتی را ارتقا دهد.
از سوی دیگر، امضای قراردادهای بلندمدت پنج‌ساله با کشورهایی چون چین، هند و عراق، با استفاده از بسته‌های قیمتی و اعتباری هدفمند، امکان برنامه‌ریزی مالی مطمئن‌تری را برای صنعت فراهم می‌سازد. در کنار آن، تنوع‌بخشی به بازارهای هدف صادراتی از طریق گسترش مسیرهای زمینی به آسیای مرکزی، قفقاز و شرق آفریقا با بهره‌گیری از شبکه ریلی، زمینه کاهش ریسک وابستگی به یک یا دو مقصد محدود را فراهم می‌کند.
با توجه به فشار تحریم‌ها در حوزه تجهیزات، تهاتر با کشورهای همکار ازجمله چین و هند یا تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی برای تولید قطعات راهبردی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این میان، تخصیص ارز صادراتی برای واردات تجهیزات کلیدی و جلوگیری از نوسانات بازار نیز یکی از ابزارهای مهم مدیریت منابع ارزی به‌شمار می‌رود.
همچنین، برای افزایش تاب‌آوری زنجیره تولید، باید از تولیدکنندگان داخلی کاتالیست، کنترلر و قطعات کلیدی با ارائه تسهیلات بانکی و مشارکت در پروژه‌های نیمه‌صنعتی حمایت شود. در سطح حقوقی و بین‌المللی نیز، تشکیل تیمی تخصصی برای مذاکره و اخذ مجوزهای اضطراری صادرات در شرایط تحریمی می‌تواند از اختلال در روند صادرات جلوگیری کند.
در نهایت، طراحی و اجرای مکانیسم‌های جایگزین برای تداوم صادرات در سناریوهای سخت‌گیرانه‌ای چون بازگشت کامل تحریم‌ها (Snapback)، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای حفظ جریان درآمدی این صنعت راهبردی محسوب می‌شود.
داده‌ها نشان می‌دهند که حتی توقف چندروزه تولید، به‌دلیل اختلال در تامین گاز یا حمل‌ونقل، می‌تواند زیان‌های‌میلیون‌دلاری روزانه به‌همراه داشته باشد. هزینه‌های بیمه، کاهش سودآوری و فشار تحریم‌ها، صنعت پتروشیمی را در شرایط بحرانی قرار داده‌اند. با اجرای دقیق راهکارهای پیشنهادی مانند رصد سامانه‌ای، تنوع بازار و تقویت زیرساخت داخلی، می‌توان مسیر پایداری و رشد این صنعت را تثبیت کرد.
* رئیس کمیته صنایع پایین‌دستی کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران
