سیاست‌خارجی؛ از دیپلماسی تا جنگ

در طول یک سال گذشته (تابستان ۱۴۰۳ تا تابستان ۱۴۰۴ / ژوئیه ۲۰۲۴ تا ژوئیه ۲۰۲۵)، سیاست خارجی ایران با ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، با تغییرات مهم، شتابان و غیرقابل پیش‌بینی همراه بود. از تقویت روابط با همسایگان تا برگزاری هم‌زمان گفت‌وگوهای مستقیم با اروپا و مذاکرات هسته‌ای غیرمستقیم با آمریکا و از همه مهم‌تر تجاوز نظامی اسرائیل و سپس ایالات متحده به تاسیسات نظامی و هسته‌ای ایران که دولت را با برخی چالش‌ها مواجه کرد. با این حال و به‌رغم این حمله در 23 خرداد، دولت به‌خوبی توانست به مدیریت پساجنگ و روابط با همسایگان به‌ویژه دولت‌های عرب شورای همکاری خلیج فارس و همچنین بازگشت به گفت‌وگو با اروپا برای رایزنی درباره مکانیسم ماشه بپردازد. در این گزارش 5 پرونده مهم سیاست خارجی دولت پزشکیان به تفکیک اهمیت بررسی شده است.

فراز و فرود 2ماهه پرونده هسته‌ای

مذاکرات احیای توافق هسته‌ای (برجام) میان ایران و آمریکا از زمان شعارهای انتخاباتی مسعود پزشکیان در دستورکار بوده و پس از استقرار دونالد ترامپ در کاخ سفید به تاریخ اول بهمن 1403 زمینه برای این گفت‌وگوها مهیا و از 23 فروردین‌ماه سال 1404 رسما آغاز شد. این مذاکرات در پنج دور و تا پیش از دور ششم که برای 26خرداد برنامه‌ریزی شده بود، با پیشرفت و البته فراز و فرود زیادی همراه بود. با‌این‌حال چند روز مانده به مذاکرات دور ششم، رژیم صهیونیستی در سحرگاه پنج‌شنبه 23خرداد با حمله به ایران، میز مذاکره را واژگون و یک جنگ 12روزه را بر ملت ایران تحمیل کرد. اما آنچه مذاکره را متوقف کرده و حتی در یک سناریو تا یک دوره چندماهه به تعویق انداخته، حمله آمریکا به تاسیسات هسته‌ای بود که تردیدها نسبت به حسن‌‌نیت آمریکا و بی‌اعتمادی به دولت ترامپ را تا حد بی‌سابقه‌ای در ایران افزایش داده است. در پاسخ به این اقدام تجاوزکارانه، ایران فعال‌سازی تاسیسات غنی‌سازی جدید را اعلام کرده و همزمان در مجلس طرح تعلیق همکاری با آژانس و حتی زمزمه خروج از NPT در حال مطرح شدن است. باید تاکید کرد دولت چهاردهم برای رفع اصولی تحریم‌ها در حال دفاع از توافق هسته‌ای به‌عنوان راهبرد عمده سیاسی-اقتصادی خود بود، اما عدم توافق نهایی و تهاجم اسرائیل روند مذاکرات را به بن‌بست کشانده است.

گفت‌وگوهای 10ماهه ایران و اروپا

به موازات سیاست تنش‌زدایی و اولویت گفت‌وگو با غرب، مذاکرات مستقیم ایران و اروپا 6 ماه زودتر از مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا آغاز شد و عملا تهران و پایتخت‌های اروپایی تا 23فروردین 1404 که مذاکرات ایران و آمریکا به میزبانی عمان برگزار شد، توانستند در این مدت 4دور گفت‌وگو را برگزار کنند. محور این گفت‌وگوها جنگ اوکراین، روابط کنسولی و از همه مهم‌تر پرونده هسته‌ای بود که در مقطع کنونی با موعد سررسید اسنپ‌بک و تهدید تروئیکا به فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» این گفت‌وگوها برای ایران همچنان مهم و راهبردی محسوب می‌شود. در همین خصوص برخی از مقامات ایران، ازجمله علی‌اکبر ولایتی مشاور رهبر انقلاب، تاکید کرده‌اند که ایران درهای تعامل با غرب را بسته نگذاشته و برای تعامل «بر پایه احترام متقابل» آماده است.

تقویت سیاست همسایگی و «اول همسایگان»

به موازات سیاست دولت سیزدهم در پیگیری سیاست همسایگی و «اول همسایگان» که در اسفند 1401 با احیای روابط دیپلماتیک ایران و عربستان به اوج خود رسید، دولت چهاردهم نیز از زمان رای اعتماد مجلس به کابینه پزشکیان در 31مرداد، این سیاست را دنبال، تقویت و توسعه داده است. آنچه در طول این 10ماه به‌خوبی قابل لمس و مشاهده است، فعال شدن دیپلماسی منطقه‌ای است که سفر رئیس‌جمهور به عراق، جمهوری آذربایجان، برخی پایتخت‌های شورای همکاری خلیج فارس، ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان و در روزهای آینده به پاکستان بخشی از این اولویت را بازتاب داده است.

در منطقه خاورمیانه، تلاش برای تعادل با کشورهای عربی، از جمله مصر و اردن، و بازگشایی سفارتخانه‌ها نیز به‌خوبی ادامه یافته است. بر این اساس و به‌‌رغم تنش‌آفرینی‌های اسرائیل و آمریکا، تعاملات فعال با همسایگان و حضور پررنگ در رویه‌های منطقه‌ای موجب تقویت جایگاه ایران در دیپلماسی همسایگی شده است. با این حال سقوط دولت بشار اسد در اواسط آذر 1403 نقطه‌عطفی در سیاست منطقه‌ای ایران رقم زده که اثرات آن در کوتاه‌مدت و به‌خصوص در میان‌مدت خود را بروز خواهد داد. نحوه مواجهه با دولت جدید یکی از مهم‌ترین پرونده‌های سیاست خارجی دولت پزشکیان در طول 3 سال آینده خواهد بود.

مدیریت تهاجم نظامی اسرائیل به ایران

تهاجم نظامی اسرائیل علیه ایران در 23خرداد بخشی از تنش آفرینی این رژیم در طول بیش از یک سال گذشته و از زمان حمله به کنسولگری ایران در سوریه بوده است. این رژیم پس از هفت اکتبر موج حملات خود به ایران و متحدان منطقه‌ای آن را تشدید کرده که اوج آن ترور اسماعیل هنیه در روز تحلیف و در خاک ایران و همراستا با آن تهاجم گسترده و تحمیل جنگ در 23خرداد و به شهادت رساندن شماری از مردم و فرماندهان نظامی بوده است.

در پاسخ متقابل و متوازن، حملات موشکی ایران در سه عملیات وعده صادق با موج‌های چندگانه ترکیبی باعث شد تا بخش‌های نظامی، اقتصادی و امنیتی این رژیم با خسارت‌های جزئی تا گسترده مواجه شوند. آنچه مشخص است ایران وارد مرحله‌ای از تنش منطقه‌ای مستقیم با رژیم اسرائیل شده است. اگرچه در برهه‌ای کوشش شد تنش کنترل شود، اما تهاجم اسرائیل روند مذاکرات هسته‌ای را متوقف کرد و تنش را به متن اصلی سیاست خارجی وارد کرد. مدیریت این جنگ و آثار پساجنگ را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین تدابیر دولت در سیاست خارجی و منطقه‌ای ایران به حساب آورد که با دیپلماسی فعال عباس عراقچی به اوج رسید و باعث محکومیت گسترده منطقه‌ای علیه اسرائیل و همبستگی با ایران شد.

تداوم سیاست «نگاه به شرق»

دیدار پزشکیان با پوتین در حاشیه نشست آسیای مرکزی، نمادی از تاکید بر همسایگی و شرق‌نگری بود که همچنان بازتابی از تداوم سیاست نزدیکی به شرق در دولت سیزدهم محسوب می‌شود. با این حال دولت چهاردهم سیاستی را در پیش گرفت که ضمن استفاده از ظرفیت غرب، توسعه روابط با شرق را نیز در چارچوبی متوازن دنبال می‌کند. دیدار مسعود پزشکیان با ولادیمیر پوتین در اکتبر ۲۰۲۴ و تاکید دو کشور بر ظرفیت همکاری دوجانبه، نمونه‌ای از اولویت شرق‌محوری بود. ایران در چارچوب پیوستن به سازمان همکاری شانگهای و مشارکت در بازارهای شرقی، تلاش کرده تنوع شرکای اقتصادی خود را افزایش دهد (از بازارهای چین و روسیه تا نقش‌آفرینی در بازارهای آسیایی). تمرکز بر رویکرد «نگاه به شرق» فرصت‌هایی برای ایران ایجاد کرد تا وابستگی به غرب را کاهش دهد، اما همزمان و به تعبیر برخی کارشناسان خطر افزایش وابستگی اقتصادی به چین و روسیه و تحریم‌های ثانویه از سوی غرب را به همراه دارد.

جمع‌بندی

در یک جمع‌بندی و بر اساس یک نگاه واقع‌بینانه باید گفت که دولت چهاردهم در فضایی سکان سیاست خارجی را بر عهده گرفت که نه تنها تحریم‌های آمریکا سر جای خود باقی بود، بلکه تنش و جنگ نیز بر این دولت تحمیل شد. اما اولویت دیپلماسی و مدیریت تنش باعث شد مسعود پزشکیان و تیم سیاست خارجی و امنیتی بتوانند کشور را از غلتیدن به جنگ گسترده که هدف اسرائیل است، بازدارند و زمینه را برای بازگشت به دیپلماسی فعال کنند. بنابراین نقاط قوت و چالش‌های این دولت در سیاست خارجی را می‌توان در چند محور خلاصه کرد:

نقاط قوت:

دیپلماسی فعال منطقه‌ای با کشورهای همسایه و تداوم و توسعه روابط با شرق

تاکید بر دیپلماسی برای رفع تحریم‌ها و مدیریت تنش

گفت‌وگو درباره FATF و تاکید بر مشارکت با با نهادهای بین‌المللی

پاسخ متوازن به اسرائیل و مدیریت پساجنگ

چالش‌ها:

بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای پس از تهاجم اسرائیل

احتمال بازگشت تحریم‌های اروپا و فعال شدن مکانیسم ماشه

فشارهای اقتصادی و استمرار تحریم‌ها

گام بلند همسایگی

علی‌اکبر اسدی* : در یک سال گذشته در خصوص روابط ایران با کشورهای منطقه، ما شاهد یک سری تحولات شدید، عمیق و سریع در منطقه بودیم که ازجمله به بحث منازعات بین اسرائیل و محور مقاومت با رهبری جمهوری اسلامی ایران باید اشاره کرد. در این بین دولت آقای پزشکیان در چارچوب سیاست‌های کلی که کشورمان از دوره‌های قبل در پیش گرفته، توانسته در تعامل و همکاری با کشورهای عربی منطقه، از جمله عربستان، حتی نسبت به پیشینیان خود کارنامه بهتری را ارائه دهد.

به‌ویژه در جنگ 12روزه ایران و اسرائیل، کل کشور به‌خصوص دولت توانست مسائل را به‌خوبی مدیریت کند؛ یعنی از یک سو بر بازدارندگی کشور در مقابل حملات آمریکا و اسرائیل تاکید داشت و از سوی دیگر واکنش دولت به حمله ایالات متحده به سه سایت هسته‌ای ایران نیز به‌نوعی پیام هشدار و بازدارندگی به کشورهای عربی بود. اما به‌رغم ارسال چنین پیامی شاهد هستیم که این وضعیت جنگی برخلاف برخی از پیش‌بینی‌ها به تخریب روابط ایران و کشورهای عربی منجر نشد. در واقع تلاش دولت پزشکیان این است که در قالب سیاست همسایگی نه‌تنها روند تنش‌زدایی و مدیریت تنش‌ها با کشورهای عربی را ادامه دهد بلکه از آن مرحله نیز وارد فاز جدیدی شود تا همکاری‌های طرفین را در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی توسعه دهد.

* کارشناس مسائل منطقه

مدیریت تنش‌ها با بروکسل

بهزاد احمدی لفورکی* : فهرست مسائل ایران و اروپا هم موضوعات قدیمی و هم موضوعات جدید را شامل می‌شود. از جمله مسائل قدیمی می‌توان به بحث هسته‌ای، منطقه‌ای و بعضا حقوق بشر اشاره کرد. جنگ اوکراین در زمره موضوعات جدید است که اروپا به‌زعم خود این‌گونه به آن نگاه می‌کند که اگر تا پیش از این درک تهدیدشان از ایران غیرمستقیم بود اکنون به درک تهدید مستقیم تبدیل شده است.

این تحولات و تحریم‌ها علیه ایران منجر به کمتر شدن پیوندهای فرهنگی و تمدنی و کاهش وابستگی فناورانه ایران و اروپا و در نهایت افول مناسبات اقتصادی شد. این کاهش وابستگی متقابل اقتصادی منجر به آن شد که کشورهای اروپایی چنین نتیجه‌گیری کنند که می‌توانند از روابط با ایران چشم‌پوشی کنند.

امروز همچنان این مسائل و موضوعات بین تهران و بروکسل پابرجاست؛ با این تفاوت که طی یک سال اخیر چندین دور رایزنی با کشورهای اروپایی، یعنی تروئیکا، انجام دادیم. این اقدام دولت آقای پزشکیان بسیار بجا بود و می‌توان آن را مدیریت تخاصم توصیف کرد. به‌اصطلاح شاید اروپا منفعتی برای ما نداشته باشد اما می‌تواند ضررهای زیادی داشته باشد؛ آقای پزشکیان هم به این موضوع پی برد و به دنبال مدیریت تنش در روابط فیمابین درآمد. البته در چند ماه اخیر در پی جنگ اسرائیل و ایران و به میان کشیده شدن موضوع مکانیسم ماشه اوضاع پیچیده‌تر شده است.

*  استاد دانشگاه تهران

مدیریت تنش‌آفرینی اسرائیل

منصور براتی*  : از نیمه دوم سال ۱۴۰۲، به ویژه با وقوع عملیات «طوفان الاقصی» در هفتم اکتبر ۲۰۲۳ و در پی آن آغاز جنگ غزه، ایران با رخدادهایی روبه‌رو شد که ماهیت و دامنه آنها به‌تدریج گسترش یافت و پس از حدود یک سال ابعاد منطقه‌ای پیچیده‌تری به خود گرفت.

متعاقبا نوع مواجهه و تقابل ایران با اسرائیل نیز به شدت متاثر از تحولات پس از هفتم اکتبر و تصمیمات بازیگران مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی قرار گرفت، تا جایی که به نظر می‌رسید با روی کار آمدن دولت چهاردهم، صرف‌نظر از اینکه چه کسی ریاست دولت را بر عهده می‌گرفت، ایران بی‌تردید باید به‌نحوی با تبعات جنگی با اسرائیل مواجه می‌شد.

به‌ویژه پس از جنگ شصت‌روزه لبنان و تحولات پیرامون حزب‌الله، چشم‌انداز رویارویی ایران و اسرائیل بیش از پیش قطعی جلوه می‌نمود. در چنین شرایطی، اقدامات دولت پزشکیان به‌ طور طبیعی نمی‌توانست روند تحولات را به گونه‌ای تغییر دهد که مانع وقوع این بحران‌ها شود، به‌‌ویژه آنکه بسیاری از تصمیمات کلان در حوزه منطقه‌ای و مسائل نظامی خارج از محدوده صلاحیت دولت قرار دارد. با این حال، روی کار آمدن دولت پزشکیان موجب شد به میزان قابل‌توجهی بخشی از شکاف‌های ایجادشده میان بخش‌هایی از مردم و حاکمیت ترمیم شود. نکته مهم دیگر نحوه مدیریت دولت در جریان جنگ دوازده‌روزه است که به نظر می‌رسد رضایت‌بخش بوده است. همچنین، نوع دفاعی که ایران پیش از آتش‌بس در مقابل اسرائیل از خود نشان داد، بیانگر سطحی از آمادگی ملی بود.

* کارشناس مسائل فلسطین

توجه به جایگاه و اختیارات وزارت خارجه

ساسان کریمی* : در یک‌سالگی دولت پزشکیان، می‌توان گفت امیدهای تیم سیاست خارجی ایشان مبنی بر گشایش سیاست خارجی کامیاب نبوده است. نگارنده به‌عنوان عضوی از تیم سیاست خارجی ایشان در دوران انتخابات، متعاقب تشکیل دولت در کنار دیگر عزیزان، بخش اعظم اهتمام خود را بر مدار تغییر در سیاست خارجی و گشودن افق‌های بسته‌شده گذاشتم که نمی‌توان گفت بی‌اثر بود، ولی دست‌کم تاکنون به ثمر ننشسته است. دولت پزشکیان کار خود را بلافاصله پس از مراسم تحلیف با یک بحران در سیاست خارجی - ترور شهید هنیه - آغاز کرد که البته با کنش‌های وزیر امور خارجه، معاون راهبردی وقت رئیس‌جمهور و دیگران کار در آن مقطع به جنگ نکشید. در ادامه نیز اگر باب مذاکرات به‌رغم پیروزی دونالد ترامپ در آمریکا باز شد، حاصل همان تلاش‌های پیش‌گفته بود که شایسته تقدیر است.

 اما آنچه هنوز در دولت جدید نیازمند تغییر است، ابتکار عمل و اختیار کامل وزارت امور خارجه در این حوزه و نیز انجام تغییرات موثر در این وزارتخانه است. ضمن آنکه فارغ از تغییر وزیر و معاونان، اگر جسارت و روش انجام امور به قدر کافی تغییر نکند، مذاکره حداقلی در کار کشور و بر‌آمدن از پس طرف‌های مقابل به نتیجه نمی‌رسد.

*  مدرس سیاست بین‌الملل دانشگاه تهران

درک دولت از ساختارهای چندجانبه نظم جدید

امین رضایی‌نژاد*  : دولت مسعود پزشکیان هنوز در آغاز راه است و با توجه اینکه فقط یک سال از شروع به کار دولت وی می‌گذرد، نمی‌توان از دستاورد‌های تثبیت‌شده‌ای سخن به میان آورد. اما برخی گام‌های اولیه و مواضع اعلام‌شده قابل‌توجه‌ هستند. در حوزه سازمان همکاری‌های شانگهای، دولت پزشکیان بر تداوم عضویت فعال ایران تاکید و اعلام کرده که تقویت دیپلماسی منطقه‌ای و توسعه روابط اقتصادی و امنیتی با اعضای شانگهای در زمره اولویت‌های دولت ایشان است. در نتیجه احتمال دارد در آینده، دولت تحت رهبری مسعود پزشکیان نقش فعال‌تری در پروژه‌های اقتصادی و حمل‌ونقل منطقه‌ای مانند کریدور شمال-جنوب ایفا کند. در مورد بریکس نیز، دولت ایشان بر استفاده از ظرفیت این گروه برای کاهش وابستگی به دلار و تعامل چندجانبه اقتصادی با قدرت‌های نوظهور تاکید کرده است. همچنین، تیم اقتصادی دولت پیشنهاد داده به‌جای وابستگی به غرب، باید از ظرفیت‌های اعضای بریکس مانند چین، هند و روسیه بهره‌برداری راهبردی صورت گیرد. در مجموع موضع‌گیری‌های اولیه دولت پزشکیان در راستای تعمیق حضور ایران در نهادهای غیرغربی و تنوع‌بخشی به شرکای راهبردی ارزیابی شده و می‌توان به آینده روابط میان ایران و ساختارهای مبتنی‌بر نظم جدید، مانند سازمان همکاری‌های شانگهای و بریکس، بسیار امیدوار بود.

* کارشناس مسائل شبه‌قاره