سخنگوی وزارت خارجه خبر داد؛
چارچوب همکاری ایران با آژانس
تعریف «شیوه‌نامه تازه» یا «مدالیته جدید» با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آن چیزی است که این روزها تهران خواستار آن است و هم سخنگوی دستگاه دیپلماسی و هم معاون حقوقی و بین‌الملل وزیر امور خارجه طی یک هفته اخیر بر آن تاکید کرده‌اند. روز گذشته اسماعیل بقایی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی، در جمع خبرنگاران گفت که قرار است با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی که الزام‌آور است، شیوه‌نامه تازه‌ای را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعریف کنیم تا ببینیم چگونه می‌توانیم همکاری‌ها را ادامه دهیم.
چهارشنبه هفته گذشته نیز کاظم غریب‌آبادی در این رابطه در جمع خبرنگاران رسانه‌های آمریکایی گفت: «ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تماس هستیم تا در مورد یک روند جدید (مدالیته) در مورد روابط ایران و آژانس در شرایط جدید بحث کنیم. در این راستا، ما در واقع موافقت کرده‌ایم که یک هیات فنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را بپذیریم تا خیلی زود، ظرف دو تا سه هفته آینده، به ایران سفر کند تا در مورد این روند بحث کند.»
این در حالی است که مجلس شورای اسلامی ایران بعد از جنگ‌تحمیلی ۱۲روزه با اسرائیل و در پی گزارش جانب‌دارانه گروسی درباره برنامه هستهای ایران که تهران آن را زمینه‌‌‌ساز حملات متجاوزانه اخیر به تاسیسات اتمی ایران دانسته و همچنین خودداری او از عمل کردنش به وظایف قانونی خود در محافظت از تاسیسات اتمی ایران که تحت توافق‌‌‌های پادمانی ایران و آژانس قرار داشت، طی مصوبه‌‌‌ای همکاری با آژانس را به حالت «تعلیق» درآورد. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، در روز شنبه هفتم تیرماه طی نامه‌ای به رئیس‌جمهور، قانون «الزام دولت به تعلیق همکاری با سازمان (آژانس) بین‌المللی انرژی هستهای (اتمی)» را برای اجرا ابلاغ کرد و مسعود پزشکیان نیز در روز چهارشنبه 11تیرماه این قانون را ابلاغ کرد.
گفت‌وگوهای فنی با آژانس
سخنگوی دستگاه دیپلماسی در بخش دیگری از نشست خبری روز دوشنبه در پاسخ به سوالی درباره نحوه همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی توضیح داد: «ایران کماکان طرف موافقت‌نامه‌های پادمان است. قرار است با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی که الزام‌آور است، شیوه‌نامه تازه‌ای را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعریف کنیم تا ببینیم چگونه می‌توانیم همکاری‌ها را ادامه دهیم. احتمالا ظرف دو هفته آینده یکی از مقامات آژانس از ایران دیدار خواهد کرد. در آن دیدار قرار است درباره این ابعاد فنی بحث کنیم.» او افزود: «حمله به تاسیسات هستهای ایران که تحت نظارت ۲۴ساعته آژانس بود نیز غیرقابل قبول است. هیچ توجیهی برای انجام این حمله وجود ندارد.»
بعد از آنکه اعلام شد ایران با سفر هیات فنی آژانس به کشورمان موافقت کرده است، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تاکید کرده که سفر احتمالی هیات فنی این نهاد به ایران، شامل بازگشت بازرسان نخواهد بود. گروسی روز جمعه سوم مردادماه در سخنانی اعلام کرد که تهران برای برخی گفت‌وگوهای فنی با آژانس آمادگی نشان داده است. به گفته گروسی، احیای روابط عادی با ایران ضروری است. همچنین مدیرکل آژانس گفت که نسبت به بازگشت بازرسان آژانس به ایران در زمانی دیگر در سال میلادی جاری خوش‌بین است. مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی افزود: «ایران تعدادی تاسیسات و فعالیت دارد که باید در مورد آنها شفاف باشد.»
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، پیش از این و در پی اقدامات تجاوزکارانه آمریکایی- صهیونیستی علیه ایران که با زمینه‌‌‌سازی گزارش مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هستهای ایران صورت گرفت، اعلام کرده بود که همکاری تهران با این نهاد مانند گذشته نخواهد بود.
بقایی نیز در پاسخ به سوالی درباره مساله غنی‌سازی اورانیوم تاکید کرد: «موضع ایران در موضوع غنی‌سازی توسط وزیر امور خارجه ایران اعلام شد. موضوع ساده است. اگر قرار است ایران عضو پیمان عدم اشاعه تسلیحات هستهای بماند، باید از حقوق و مزایای این عضویت بهره‌مند شود. نمی‌توان هم انتظار عضویت در این پیمان را داشت و هم ایران از حقوق خود محروم شود. آینده برنامه هستهای ایران و برنامه غنی‌سازی اورانیوم بسیار شفاف است.» او افزود: «در موضوع میزان خسارت واردشده به تاسیسات هستهای ایران، منتظر نتیجه تحقیقات سازمان انرژی اتمی هستیم.»
هشدار صریح درباره ماشه
بقایی در بخش دیگری از صحبت‌هایش در خصوص تهدید سران کشورهای اروپایی درباره فعال‌سازی مکانیسم ماشه و احتمال خروج ایران از ان‌پی‌تی دربرابر این فعال‌سازی این سازوکار، تصریح کرد: «طرف‌های اروپایی مدت‌هاست که تلاش دارند از مبحثی که در قطعنامه ۲۲۳۱ وجود دارد، به‌عنوان یک اهرم فشار مذاکراتی استفاده کنند. اما ایران تاکید کرده طرف‌های اروپایی صلاحیت استفاده از سازوکار ماشه را ندارند.» او تاکید کرد: «امیدواریم طرف‌های مقابل متوجه عواقب هرگونه سوءاستفاده از فرآیندهای قطعنامه ۲۲۳۱ باشند و از پیچیده‌تر کردن این موضوع پرهیز کنند.»
از دیگر سو سخنگوی دستگاه دیپلماسی درباره مذاکره با آمریکا گفت که ایران فعلا برنامه‌ای در این خصوص ندارد. وی همزمان تاکید کرد که توانمندی‌های دفاعی کشورمان قابل‌مذاکره نیست. بقایی در پایان این نشست با اشاره به اینکه اگر تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل مجددا علیه ایران اعمال شود، حتما واکنش ما انجام خواهد شد، گفت: «اصولا هیچ مبنای حقوقی برای بازگرداندن این تحریم‌ها وجود ندارد. تاکید ایران این است که در موعد مقرر، موضوع ایران از دستورکار شورای امنیت سازمان ملل متحد باید خارج شود. هر چیزی غیر از این از نظر ما غیرقابل‌پذیرش است.»
جدول زمانی ایران و آژانس
کوروش احمدی*: مبنای رابطه ایران با آژانس، موافقت‌نامه پادمان است که تکلیف آن مشخص است، یعنی بر اساس موافقت‌نامه‌های جنبی پادمان، ما باید با آژانس همکاری کنیم. درواقع مطابق ماده 3 ان‌پی‌تی و موافقت‌نامه پادمانی که بر اساس آن تنظیم شده، کشوری که برنامه صلح‌آمیز هستهای دارد، باید با آژانس همکاری کند. شیوه‌نامه و مدالیته جدید احتمالا نوع و چگونگی تماس‌ها، رفت‌وآمدها، زمان مذاکرات فنی و برنامه بازدیدها از تاسیسات هستهای را شامل خواهد شد و به نظر می‌رسد این مدالیته نوعی جدول زمانی است.
با توجه به انتقاداتی که ایران از آژانس به دلیل عدم محکومیت حمله به تاسیسات هستهای داشت، اگر این نقد به اعضای شورای حکام بازمی‌گردد، 35 عضو این شورا باید پاسخگو باشند که چرا به‌صراحت این حملات را محکوم نکردند. اما اگر انتقاد ایران به مدیر کل آژانس بازمی‌گردد، احتمالا در شیوه‌نامه جدید به این مساله نیز پرداخته خواهد شد که چرا آقای گروسی به‌درستی این حملات را محکوم نکرد.
در پاسخ به این سوال که تعلیق همکاری‌های ایران با آژانس آیا در تضاد با مفاد ان‌پی‌تی است یا خیر، باید گفت این قانون دو شرط را مقرر کرده و احراز اینکه این شرایط انجام شده است یا خیر در اختیار شورای عالی امنیت ملی گذاشته است. لذا هر کاری که قرار باشد با آژانس انجام شود، تصمیم آن بر عهده شورای عالی امنیت ملی است. در ضرورت همکاری‌های ایران با آژانس در آینده، باید آن را به رابطه ایران با جامعه بین‌المللی مرتبط دانست. درواقع برای ارزیابی این مساله باید به مناسباتمان با آمریکا و اروپا، تهدیدات اسرائیل و احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه توجه داشته باشیم. لذا اگر همکاری با آژانس کلا لغو شود، تبعات آن بسیار زیاد خواهد بود. حتی اگر ایران بخواهد از ان‌پی‌تی به دلایلی خارج شود، احتمالا فقط روی کاغذ است و اقدام عملی به دنبال نخواهد داشت.
* دیپلمات پیشین
سیاست عقلانی همکاری با آژانس
رحمن قهرمانپور*: واقعیت امر این است که نقش آژانس در اعتمادسازی درباره برنامه هستهای ایران نقشی است که نمی‌توان منکر آن شد، کما اینکه مشاهده کردیم اسرائیل گزارش گروسی درباره برنامه هستهای ایران را بهانه‌ای برای حمله به ایران قرار داد. بنابراین آژانس اگر بخواهد می‌تواند نقش موثر و مثبتی ایفا کند و جامعه بین‌المللی را به‌نوعی متقاعد کند که برنامه هستهای ایران صلح‌آمیز است.
اما اگر در نقطه مقابل نخواهد با ایران همکاری کند و اگر فضا به گونه‌ای باشد که مواضع آژانس تند شود، تجربه نشان داده که آژانس می‌تواند در واقع زمینه را برای اعمال فشار بر ایران فراهم کند، چرا که باید به این نکته بسیار مهم توجه داشته باشیم که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها مرجع مشروع بین‌المللی برای اظهارنظر در مورد فعالیت‌های هستهای کشورهاست. از دو دهه پیش همواره اسرائیلی‌ها مدعی بودند که ایران در آستانه ساخت بمب هستهای قرار دارد؛ به ساخت بمب بسیار نزدیک شده، اما به دلیل اینکه آژانس با این نوع ارزیابی‌ها همراهی نداشت، سایر کشورها از جمله کشورهای غربی یا کشورهای عدم تعهد همواره به این گزارش‌های آژانس درباره برنامه‌های هستهای ایران ارجاع می‌دادند.
در واقع می‌خواهم بر این نکته تاکید کنم که گزارش‌های آژانس متاسفانه تیغ دولبه است؛ اگر مثبت باشد می‌تواند تا حدی از اعمال فشار بر ما جلوگیری کند، البته نه در اندازه‌ای که در داخل ایران انتظار وجود دارد. به هر حال این واقعیت را فراموش نکنیم که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مانند هر سازمان بین‌المللی دیگر متاثر از مناسبات قدرت در سطح بین‌المللی است و به صورت طبیعی قدرت کشورهای غربی که اعضای دائم شورای حکام آژانس هستند بیشتر است. لذا این برداشتی که در داخل ایران وجود دارد مبنی بر اینکه مثلا آژانس نباید تحت فشار قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا قرار بگیرد، با واقعیت‌های موجود سازگار نیست.
زمانی که اسرائیل در سال ۱۹۸۰ به نیروگاه اوسیراک عراق حمله کرد، هانس بلیکس، مدیرکل وقت آژانس، به‌شدت با این حمله مخالفت کرد. بلیکس سوئدی در خصوص برنامه هستهای ایران هم بارها از مواضع تهران حمایت کرد، اما در همان زمان آمریکا بودجه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را پرداخت نکرد و آژانس مجبور شد از مواضع خودش عقب‌نشینی کند. یا در مقطعی که محمد البرادعی مصری مدیرکل آژانس بود و حداقل رویکرد مثبتی به نسبت غربی‌ها به ایران داشت، باز هم نتوانست مانع از تصویب قطعنامه‌های شورای حکام شود. بالاتر از اینها بیاییم به روسیه و چین و بازیگرانی که با ایران روابط نزدیک دارند، نگاهی بیندازیم. فراموش نکنیم حتی روسیه و چین هم در شورای امنیت سازمان ملل و گاهی هم در شورای حکام آژانس علیه ایران رای دادند. بنابراین ما باید این واقعیت را بپذیریم که سازمان‌های بین‌المللی و از جمله آژانس تاحدی متاثر از مناسبات قدرت در سطح بین‌المللی هستند و در مناسبات قدرت بین‌المللی حق و باطل و عدالت جایگاهی ندارد. قدرت هم تابع قدرت سیاسی، اقتصادی، فناوری و قدرت نظامی است.
لذا این نگرشی که در داخل برخی دوستان دارند که مثلا آژانس عادلانه رفتار نمی‌کند، باید توجه داشته باشند که اساسا قرار نیست که آژانس عادلانه رفتار کند. رفتار آژانس تابع حقوق بین‌الملل و وظایف تعریف‌شده برای این نهاد در چارچوب اساسنامه خودش و از طرف دیگر تابع معادلات بین‌المللی قدرت است.
هدف از بیان این نکات این است که تاکید کنم همکاری ما با آژانس یک تیغ دولبه است، هم می‌تواند اگر همکاری ما دقیق و حساب‌شده باشد، باعث شود صدای ایران در عرصه بین‌المللی بلند باشد و بخشی از کشورهای غیرهمسو با غرب، از جمله جنوب جهانی یا همان عدم‌تعهد، تا حدی با ما در شورای حکام همراهی کنند. این آن چیزی است که ما می‌توانیم از آژانس استفاده به عمل آوریم. ولی اگر همکاری نکردیم و آژانس دوباره گزارش‌های منفی صادر کرد، تردید نکنیم که این گزارش‌ها می‌تواند دستاویز و بهانه‌ای برای اعمال فشار مجدد بر ایران باشد و مورد استفاده قرار گیرد. بر این اساس معتقدم که سیاست جمهوری اسلامی ایران در مورد طراحی یک مدالیته یا یک چارچوب جدید همکاری با آژانس یک سیاست قابل‌دفاع و عقلانی است و باید از آن دفاع کرد. در‌عین‌حال ما باید مواردی را که می‌تواند مورد سوءاستفاده بازرسان آژانس قرار بگیرد یا در گذشته قرار گرفته به گونه‌ای تنظیم کنیم که بازرسان آژانس نتوانند از این روزنه‌ها سوءاستفاده کنند. ولی در نهایت باید بپذیریم که همکاری با آژانس یک اصل است، اما در مورد کم‌وکیف نوع برخورد با بازرسان، گزارش‌هایی که ارائه می‌کنیم، موضوعات باقی‌مانده محل بحث و اختلاف می‌توان یک مدالیته و چارچوب جدید طراحی کرد که بتواند منجر به رفع نگرانی‌های برحق ایران شود.
* پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل
