چرا سرمایه‌گذاران بخش خصوصی فرصت‌‌‌های سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل را نادیده می گیرند؟
فقر داده در بخش حملونقل
تسهیل جذب سرمایه در کشورهای اروپایی با «سیاست‌‌‌های داده باز»
به گزارش «دنیای اقتصاد»، برنامه‌‌‌ریزی و اجرای طرحهای حوزه حملونقل، مشمول استفاده از داده‌‌‌های کمی (عددی)، کیفی و تحلیلی بسیاری است. منابعی که داده‌‌‌های با ارزش را در فرمت‌‌‌ها و نرخ‌های مختلف تولید می‌کنند، قدرت تحلیل سریع اطلاعات را ممکن و تخمین‌‌‌های بسیار سریع و دقیق از اطلاعات موجود را فراهم می‌کنند. با توجه به سرعت دیجیتالی شدن سرویس‌‌‌های حملونقل عمومی، علوم داده در حوزه حملونقل طی سال‌های اخیر جایگاه ویژه‌‌‌ای پیدا کرده است؛ بهویژه در زمینه کنترل ترافیک و مسیریابی سفر.
کشورهای مختلف جهان حتی برای مقابله با تغییرات اقلیمی که رویکردهای حفاظتی را بر مبنای استفاده از سرویس حملونقل عمومی ساختارمند کرده است، به علوم داده برای پیش‌بینی و تحلیل تقاضای سفر روی آورده‌‌‌اند. علوم داده به صورت شفاف و دقیق امکان سرمایه‌گذاری با حاشیه امن را فراهم می‌کند و این اطمینان خاطر را به سرمایه‌گذاران خواهد داد که چگونه و در چه بخش‌‌‌هایی می‌توانند سرمایه‌گذاری کنند.
برای نمونه زمانی که سیاست‌‌‌های آلمان در راستای دو برابر کردن مسافران حملونقل عمومی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۳۰ برنامه‌‌‌ریزی شد، سرمایه‌گذاران ابتدا به داده‌‌‌های موجود درباره تقاضا، بهره‌‌‌برداری و امکاناتی که به بهینه‌‌‌سازی حملونقل عمومی منجر می‌شود مراجعه کردند، چراکه برنامه‌‌‌ریزی و بهره‌‌‌برداری از حملونقل عمومی نیازمند منابع داده متعددی است. اگرچه در سال‌های اخیر دیجیتالی شدن حملونقل عمومی، منابع اطلاعاتی جدید و گسترده‌‌‌ای را در این حوزه تولید کرد و میزان داده‌‌‌های در دسترس را در ایران نیز افزایش داد، اما در دسترس بودن اطلاعات به معنای استفاده بهینه و حداکثری از آنها نبود.
امروزه یکی از شروط اصلی رسیدن به حملونقل پایدار بهینه‌‌‌سازی فرآیندها در استفاده از داده‌‌‌های پراکنده‌‌‌ای است که به صورت گسترده در بخش‌‌‌های مختلف توزیع شده‌‌‌اند. در حال حاضر تنوع زیاد در ساختار، قالب و نحوه ثبت دادهها که به پراکندگی آنها منجر می‌شود، یکی از چالش‌‌‌هایی است که کارشناسان علوم داده در حوزه حملونقل در ایران با آن روبه‌رو هستند. با وجود دستاوردهای شگرفی که دادهها در برنامه‌‌‌ریزی سفرها، محاسبه ترافیک، زمان رسیدن به مقصد و مسیریابی ایجاد کرده‌‌‌اند، اما این دستاوردها بیشتر به سفرهای درون شهری محدود شده و حملونقل برون‌‌‌شهری کمتر از آن بهره‌‌‌مند شده است.
کمبود داده‌‌‌های مدون و ساختار یافته، تبعات متعددی برای سرمایه‌گذار دارد، از جمله آنکه امکان ارزیابی ریسک سرمایه‌گذاری را فراهم نمی‌‌‌کند و غیرقابل برآورد بودن ریسک، موجب می‌شود تا سرمایه‌گذار ترجیح دهد به سرمایه‌گذاری در حوزه دیگری ورود کند. در حوزه مسافری، سرمایه‌گذار باید بداند نرخ استفاده از حملونقل عمومی چه میزان است؛ ترافیک مسافران در بازه‌‌‌های زمانی مختلف چگونه است؛ ترافیک مسیر چقدر است و درآمد حاصل از بلیت فروشی و هزینه‌‌‌های نگهداری چگونه است.
پیش‌بینی بازگشت سرمایه موضوع مهم دیگری است که در تصمیم سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل اثرگذار است، برای مثال اگر یک سرمایه‌گذار نتواند پیش‌بینی کند که در صورت راه‌‌‌اندازی یک خط ریلی، تراکم بار چه حد خواهد بود، مدل‌‌‌های مالی نزد او بی‌‌‌اعتبار خواهند شد.
چنین شرایطی اعتماد سرمایه‌گذار را به شدت کاهش خواهد داد و همین موضوع منجر به وابستگی بیش از حد بازار حملونقل به دولت و کاهش فضای رقابتی خواهد شد.
جریان شفاف اطلاعات
به گزارش «دنیای اقتصاد»، تجربه موفق سامانه‌‌‌های تاکسی آنلاین در ایران، یک مثال موفق از نقش داده‌‌‌محوری در ارتقای حملونقل عمومی و تمایل به سرمایه‌گذاری در این بخش است. علوم داده در این سامانهها امکان شناسایی مقاصد پرسفر را فراهم کرده که همین موضوع منجر به دستیابی به مدل‌‌‌های بهینه تعیین نرخ شده است تا شرکت‌های مذکور، بازار را از دست ندهند. داده‌‌‌های در دسترس، امکان تحلیل مداوم میزان مسافران، نرخ کرایه، مسیرهای پرتردد، ترافیک مسیر و... را فراهم می‌کند که همه اینها فرصت‌‌‌های ویژه سرمایه‌گذار برای بهره‌‌‌برداری بهینه در این بخش تلقی می‌شود.
با این وجود در دیگر حوزه‌‌‌های حملونقل، فقر داده مشهود است. داده‌‌‌های آماری حوزه حملونقل به اشکال گوناگونی در ایران منتشر می‌شود؛ علاوه بر بخش‌‌‌های مختلف حوزه حملونقل در وزارت راه و شهرسازی که به انتشار آمار سالانه اقدام می‌کنند، مرکز آمار ایران نیز نسبت به انتشار داده‌‌‌های آماری در این حوزه اقدام می‌کند. بررسی آمارها در این بخش‌‌‌ها نشان می‌دهد دادهها در برخی بخش‌‌‌ها انسجام بیشتری داشته و در برخی قسمت‌‌‌ها پراکنده و غیرساختارمند و غیرمنسجم است.
بررسی «دنیای اقتصاد» در بخش حملونقل جاده‌‌‌ای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، داده‌‌‌های آماری در بخش‌‌‌های مختلف به صورت پراکنده در دسترس کاربران قرار دارد. در بخش حملونقل جاده‌‌‌ای، تعداد تصادفات و تلفات انسانی منجر به فوت، جرح و خسارت در حملونقل جاده‌‌‌ای، وزن کالای ترانزیت شده از کشور در بخش جاده‌‌‌ای، طول آزادراه‌‌‌های تحت حوزه استحفاظی وزارت راه و شهرسازی در کل کشور، نتایج آمارگیری از موسسات ترخیص کالا، نتایج طرح آمارگیری از شرکت‌ها و موسسات باربری، نتایج طرح آمارگیری از پارکینگهای عمومی، نتایج آمارگیری از باسکول‌‌‌های عمومی، ارزش افزوده بخش‌‌‌های مختلف کارگاه‌‌‌های حملونقل، تعداد انواع وسیله نقلیه موتوری و موتورسیکلت شماره‌‌‌گذاری شده به تفکیک استان، مجموع اطلاعاتی است که در این بخش قرار گرفته است؛ اما این دادهها تنها محدود به چند سال بوده و توالی سالانه در آنها رعایت نشده است. در بخش حملونقل دریایی، داده‌‌‌هایی از تعداد شناورهای فعال در کشور، ظرفیت کشتی‌‌‌های شرکت کشتیرانی، وزن کالای بارگیری شده و تخلیه شده در بنادر کشور توسط شناورها، تعداد مسافرهای جابه‌جا شده در این بخش، نتایج طرح آمارگیری از کارگاه‌‌‌های خدمات انبارداری، نتایج آمارگیری از شناورهای کشور و نتایج آمارگیری از کارگاه‌‌‌های دارای فعالیت‌‌‌های کمکی در بخش حملونقل آبی در دسترس عموم قرار دارد؛ اما در بخش حملونقل آبی نیز دادهها تنها محدود به چند سال بوده و توالی سالانه در آنها رعایت نشده است.
در بخش حملونقل هوایی نیز آمار مسافران حمل شده توسط شرکت‌های هواپیمایی داخلی در پروازهای بین‌المللی برحسب فرودگاه‌‌‌های داخلی و خارجی، تعداد مسافران خروجی و ورودی فرودگاه‌‌‌ها برحسب پروازهای داخلی و بین‌المللی، یافته‌های طرح آمارگیری از خدمات انبارداری و ارزش افزوده بخش‌‌‌های مختلف کارگاه‌‌‌های حملونقل کشور در دسترس عموم قرار دارد. در این بخش نیز دادهها تنها محدود به چند سال بوده و توالی سالانه در آنها رعایت نشده است.
این دادهها در حملونقل ریلی شامل خلاصه آمار حملونقل ریلی کشور به تفکیک ماه‌های سال و اطلاعات طول خطوط راه‌‌‌آهن بر حسب نوع، تعداد و مساحت انواع انبارها است که در این بخش نیز دادهها مربوط به سال‌های پراکنده بوده و توالی سالانه در آنها رعایت نشده است.
سالنامه‌‌‌های ناقص
به گزارش «دنیای اقتصاد»، مدهای مختلف حملونقل در کشور نسبت به انتشار سالنامه‌‌‌های آماری اقدام می‌کنند. برای مثال در سالنامه آماری حملونقل جاده‌‌‌ای اطلاعات دقیق و جزئی از شبکه راه‌‌‌های کشور (آزادراه، بزرگراه، راه‌‌‌های اصلی، راه‌‌‌های شریانی، راه‌‌‌های روستایی و...)، عملکرد پخش آسفالت، اجرای خط کشی، میزان کالای جابه‌جا شده، مسافران جابه‌جا شده و.... آمده است، اما فقر داده در این بخش با وجود اطلاعات متعدد آماری در بخش مهمی همچون نقاط حادثه‌‌‌خیز وجود ندارد. در سالنامه آماری راه‌‌‌آهن، تناژ کالای بارگیری شده، تعداد واگن بارگیری شده، قطارهای باری به تفکیک مسافر، مسافر کل، مسافر حومه‌‌‌ای، تعداد واگن باری، تعداد واگن مسافری و... آمده است.
در سایت شرکت فرودگاه‌‌‌ها و ناوبری هوایی کشور، روند تعداد کل نشست و برخاستهای مسافربری در فرودگاه‌‌‌های تحت نظارت، روند اعزام و پذیرش در کل پروازهای مسافربری، روند ارسال و پذیرش باز و پست در کل پروازهای مسافربری، همگی در بازه سال‌های ۹۸ تا ۱۴۰۴ در دسترس عموم قرار دارد.
بررسی اجمالی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد با وجود آنکه ارائه گزارش‌‌‌های رسمی با جزئیات در برخی از سالنامه‌‌‌ها ذکر و با تفکیک‌‌‌های انجام گرفته از اقدامات مثبت، دادهها منتشر شده است، اما همچنان این دادهها به فقر شفافیت دچار است. برای نمونه توالی سالانه در همه دادهها موجود نیست، در داده‌‌‌های مرکز آمار ایران به شدت فقر توالی وجود دارد و در سالنامه‌‌‌ها مبدا انتشار در نهایت به یک دهه اخیر بازمی‌گردد. همچنین روش‌های گردآوری دادهها در بسیاری از موارد مشخص نیست، دادهها کلان و تجمیعی هستند و امکان پیش‌بینی و مدل‌‌‌سازی از روی آنها فراهم نیست. مهم‌ترین بخش مغفول مانده در این دادهها عدم‌اشاره به نقاط حادثه‌‌‌خیز در تمامی مدهای حملونقل کشور است. در مجموع اطلاعات با وجود آنکه در برخی بخش‌‌‌ها شفاف است، اما ساختاریافته نیست. برای نمونه در بخش جاده‌‌‌ای با وجود آنکه اطلاعات خوبی موجود و در دسترس است، اما شفافیت به حدی نیست که جلوی قاچاق سوخت را بگیرد و وجود بارنامه‌‌‌های صوری به یک معضل برای سیاستگذاران تبدیل شده است.
گمراهی سرمایه‌گذار
به گزارش «دنیای اقتصاد»، در دسترس بودن شفاف دادهها یکی از موضوعات مهمی است که در حملونقل کشورها مورد توجه قرار می‌گیرد و در جذب سرمایه‌گذار نیز موثر است. اما در سراسر دنیا، مساله عدم‌تمایل شرکت‌های حملونقل برای انتشار دادهها بهویژه داده‌‌‌های مسافری مطرح است، در واقع این شرکت‌ها چندان تمایل ندارند این دادهها را در اختیار سیاستگذاران، محققان و عموم مردم قرار دهند و با اجرای سیاست‌‌‌های داده باز مخالف هستند. اما این اقدام یک مزیت رقابتی ناعادلانه است. در همین راستا در برخی کشورها سیاست‌‌‌هایی تحت عنوان «داده باز» در نظر گرفته‌‌‌اند و شرکت‌های حملونقل را موظف می‌کند نسبت به اشتراک‌‌‌گذاری داده‌‌‌های خود متعهد باشند و اقدام کنند.
در اروپا قوانین داده‌‌‌های باز به سیاست‌‌‌های حملونقل آلمان ورود کرده است. این کشور در سال ۲۰۲۱، قانون داده‌‌‌های باز در بخش حملونقل را به تصویب رساند. چالش مهمی که کشورها در انتشار داده‌‌‌های باز به صورت پویا و برخط درباره جابه‌جایی بار و مسافر با آن روبه‌رو هستند حفظ حریم خصوصی و امنیت کالا یا مسافر است که برای این منظور نیز ناشناس‌‌‌سازی و حفظ حریم خصوصی به علوم داده باز وارد شده است. اهمیت علوم داده و بهینه‌‌‌سازی مبتنی بر داده باعث شده است که آژانس‌‌‌های حملونقل به استفاده از آنها روی بیاورند چراکه داده‌‌‌های یکپارچه به نوسازی و پیشرفت حملونقل کمک خواهد کرد. این اقدام ورود سرمایه‌گذار به بخش حملونقل را نیز تسهیل خواهد کرد چراکه امکان مقایسه پروژه‌‌‌ها را خواهد داشت، کمبودها را شناسایی خواهد کرد و با اطمینان به یک پروژه ورود می‌کند.
در ایران فقر داده‌‌‌های منسجم در حوزه حملونقل ریشه‌‌‌های متفاوتی دارد؛ از جمله نبود هماهنگی بین نهادها یا فقدان قوانین الزام‌‌‌آور؛ برای نمونه در حالی که بخش‌‌‌های مختلف حملونقل در وزارت راه و شهرسازی نسبت به انتشار آمار سالانه اقدام می‌کنند، اما مرکز آمار ایران که نهادی رسمی در انتشار داده‌‌‌هاست، با کمبود آمار در این حوزه مواجه است. این مساله قابلیت تحلیل را به سرمایه‌گذار نمی‌‌‌دهد و سرمایه‌گذاری‌‌‌های اشتباه را رقم می‌‌‌زند. برای مثال سرمایه‌گذاری یکسویه در توسعه خطوط ریلی در راه‌‌‌آهن به‌رغم آنکه این شبکه با کمبود واگن و لکوموتیو مواجه است، نه تنها باعث توسعه نامتوازن شبکه ریلی کشور شده است، بلکه سرمایه‌گذاران به دلیل گیر کردن در این پروژه‌‌‌ها به تدریج از سرمایه‌گذاری منصرف شده‌‌‌اند. این در حالی است که اگر تصویر واقعی از دادهها به صورت منسجم، یکپارچه و قابل محاسبه وجود داشت، فرصت‌‌‌های سرمایه‌گذاری به درستی هدایت می‌‌‌شد و رشد حملونقل ایران شاید روند دیگری را طی می‌‌‌کرد.
با توجه به تجربه‌‌‌های موفق جهانی در توزیع داده‌‌‌های حوزه حملونقل ضروری است که اقداماتی همچون سامانه‌‌‌های داده یکپارچه، نظارت بر شفافیت دادهها و سیاست‌‌‌های داده باز در کشور ما نیز مورد توجه قرار گیرد.
