سهم ایران از استخراج بیت‌کوین، نیاز به نظارت را پررنگتر کرده است
بازی زیرزمینی با برق ملی
در این میان، حضور غیرقانونی هزاران دستگاه ماینر، نبود یک قانون‌گذاری جامع و استفاده بی‌‌‌رویه از انرژی، فشار سنگینی بر شبکه برق وارد کرده و به معضلی چندوجهی تبدیل شده است.
با وجود صحبت‌‌‌های بسیاری که در سال‌های گذشته پیرامون استخراج رمزارز در ایران مطرح بوده است، اما تا مدت‌‌‌ها داده و اطلاعات دقیقی از تعداد استخراج‌‌‌کنندگان، حجم مصرف برق آنها و تعداد دستگاه‌‌‌های فعال در دسترس نبود.
دلیل اصلی این ابهام، ماهیت خاص فناوری بلاک‌چین و رمزارز‌‌‌ها به شمار می‌رود. فعالیت استخراج ارز دیجیتال در بستر بلاک‌چین انجام می‌شود که از کنترل دولت خارج است و نظارت بر آن را دشوار می‌کند. این موضوع باعث شده است تا برای سال‌ها، اعداد اعلامی پیرامون صنعت استخراج ارز دیجیتال کشور بیشتر بر پایه تخمین‌‌‌ها باشند.
با این حال، در شرایط بحرانی اخیر کشور و قطعی گسترده اینترنت در سراسر ایران، داده‌‌‌های تازه‌‌‌ای پشت پرده فعالیت استخراج‌‌‌کنندگان بیت‌کوین ایران را نمایان کرد. در بازه زمانی قطعی اینترنت، کاهش قابلتوجه در مصرف برق کشور ثبت شد و گزارش‌‌‌هایی از افت هش ریت جهانی بیت‌کوین منتشر شد؛ موضوعی که باعث شد تا باری دیگر موضوع استخراج ارز‌‌‌های دیجیتال و تاثیرات آن بر مصرف برق کشور، مورد توجه تحلیلگران و مسوولان قرار گیرد.
سهم ایران از هش ریت جهانی
در پی قطعی گسترده اینترنت در ایران که همزمان با تنش‌‌‌های نظامی و ناآرامی‌‌‌های منطقه‌‌‌ای در خرداد ۱۴۰۴ رخ داد، داده‌‌‌های بین‌المللی نشان دادند که هش ریت شبکه بیت‌کوین با افت قابل‌‌‌توجهی مواجه شد. طبق اطلاعات منتشرشده در سایت‌‌‌های معتبر تحلیل بلاک‌چینی، هش ریت جهانی بیت‌کوین از حدود ۸۸۵اگزاهش بر ثانیه در روز‌‌‌های منتهی به ۲۸ خرداد (۱۸ ژوئن) به حدود ۸۰۰اگزاهش بر ثانیه در روز ۲ تیر (۲۳ ژوئن) کاهش یافت. این تغییر، به معنای کاهشی بیش از ۱۰درصد در قدرت پردازشی کل شبکه بیت‌کوین در طی تنها چند روز بود.
کارشناسان حوزه رمزارز و تحلیلگران بازار، با بررسی این افت قابلتوجه، نقش ایران در این کاهش هش ریت را پررنگ ارزیابی کردند زیرا با قطع اینترنت استخراج‌‌‌کنندگان ایرانی، آنها به طور کامل از چرخه خارج شدند.
لازم به ذکر است براساس داده‌‌‌های منتشر شده گذشته، سهم ایران از قدرت پردازشی شبکه بیت‌کوین در سال ۲۰۲۱ حدود۵.۴درصد و در سال ۲۰۲۴ حدود ۳درصد برآورد شده بود. بنابراین، کاهش ۱۰ درصدی هش ریت کاملا تحت‌تاثیر خاموشی دستگاه‌‌‌های استخراج ایران نبوده است و تخمین زده می‌شود که استخراج‌‌‌کنندگان ایرانی در سال ۲۰۲۵ همچنان باید سهمی بین ۳ تا ۵درصد داشته باشند.
از نظر فنی، هش ریت معیاری برای قدرت پردازش شبکه‌‌‌های بلاک‌چینی مانند بیت‌کوین است. هرچه هش ریت بیشتر باشد، یعنی استخراج‌‌‌کنندگان بیشتر و با قدرت بیشتری در حال استخراج هستند. بنابراین، عواملی مانند قطع برق و قطع اینترنت در یک کشور می‌توانند تغییرات ناگهانی و گسترده را در آن رقم بزنند.
در نتیجه کاهش هش ریت اخیر، با استناد به داده‌‌‌های ثبت شده و بر پایه فرمول‌‌‌های محاسباتی رایج، هم اکنون تخمین‌‌‌زده می‌شود که دستگاه‌‌‌های استخراج ارز دیجیتال ایرانی در بازه‌‌‌ای بین ۱۲۰۰ تا ۱۸۰۰مگاوات مصرف برق داشته باشند.
این تخمین با اعداد اعلام شده در گزارش‌‌‌های کشور نیز همخوانی دارد. محمد اله‌‌‌داد، معاون انتقال و مجری طرح رمزارز شرکت توانیر در گفت‌وگویی رسمی اعلام کرده است که در بازه قطعی اینترنت، برآورده‌‌‌ها نشان داده است که ۱۴۰۰ تا ۲۴۰۰ مگاوات از کاهش مصرف برق کشور به دلیل خاموشی دستگاه‌‌‌های استخراج ارز دیجیتال بوده است.
او همچنین اعلام کرده است که بیش از ۹۰۰هزار دستگاه ماینر در ایران فعال هستند که با توجه به ممنوعیت استخراج در تابستان، تقریبا تمام آنها به‌‌‌صورت غیرمجاز فعالیت می‌کنند. هرچند همان‌طور که اشاره شد، نمی‌توان تمام کاهش هش ریت جهانی را به ایران نسبت داد و عوامل دیگری نیز در این کاهش تاثیرگذار بوده‌‌‌اند.
گرمای بی‌‌‌سابقه، قطعی‌‌‌های برق در کشور‌‌‌های دیگر یا حتی کاهش فعالیت مزارع استخراج بزرگ به دلایل فنی یا اقتصادی، همگی می‌توانند در کاهش اخیر هش ریت نقش داشته باشند. با این حال، افت محسوس نرخ هش ریت جهانی همزمان با قطعی زیرساخت‌‌‌های ارتباطی در ایران، توانست تا تصویری کم و بیش شفاف از تاثیر واقعی استخراج رمزارز در داخل کشور ارائه دهد؛ موضوعی که این روز‌‌‌ها و همزمان با شروع دوباره قطعی‌‌‌های برق از اهمیت بسیاری برخوردار است.
چالش کمبود برق
با شفاف‌‌‌تر شدن ابعاد فعالیت استخراج‌‌‌کنندگان غیرقانونی رمزارز در ایران، ضرورت بررسی دلایل بروز این فعالیت زیرزمینی و ارائه راهکار‌‌‌های موثر برای مهار آن بیش از گذشته احساس می‌شود. در شرایطی که دولت استخراج قانونی را در فصل تابستان به‌‌‌طور کامل متوقف کرده و دستورالعمل‌‌‌هایی برای تعطیلی مزارع رسمی صادر شده است، بخش قابل‌‌‌توجهی از استخراج‌‌‌کنندگان فعالیت خود را به شکل غیرمجاز و خارج از چارچوب ادامه داده‌‌‌اند. این موضوع علاوه بر اینکه باعث بی‌‌‌ثباتی در نظام انرژی کشور می‌شود، فرصت نظارت، دریافت مالیات و بهره‌‌‌برداری هدفمند از ظرفیت فناوری را نیز از بین برده است.
فعالیت پنهان و بی‌‌‌ضابطه استخراج‌‌‌کنندگان غیرمجاز به‌ویژه در ماه‌‌‌های گرم سال که مصرف برق در کشور به اوج می‌‌‌رسد، فشار سنگینی بر شبکه سراسری برق وارد می‌کند. بر اساس گزارش‌‌‌های وزارت نیرو و شرکت توانیر، مصرف برق این ماینر‌‌‌ها به حدود ۲۴۰۰مگاوات نیز رسیده است که قابلتوجه است.
این سطح از بار اضافی، در شرایطی که شبکه به‌‌‌دلیل افزایش دما، فرسودگی زیرساخت‌‌‌ها و نوسانات تولید در حالت ناپایدار قرار دارد، زمینه‌‌‌ساز ناترازی گسترده و قطعی‌‌‌های پراکنده برق در برخی مناطق شده است. عباس علی آبادی، وزیر نیرو نیز اخیرا در سخنان خود استخراج غیرمجاز رمزارز را در کنار تغییرات اقلیمی و الگوی ناپایدار مصرف سه بحران اصلی صنعت برق ایران عنوان کرده است.
او با اشاره به افزایش دمای کشور و رشد نامتوازن تقاضای انرژی، تاکید کرد که مصرف برق در ایران طی نیم قرن گذشته ۲۲ برابر رشد کرده است، در حالی که جمعیت تنها سه برابر شده است؛ اختلافی که به گفته عباس علی آبادی، نشان‌‌‌دهنده سیاستگذاری ناکارآمد و نبود فرهنگ مصرف بهینه در سطح عمومی جامعه است. در چنین شرایطی، استخراج غیرقانونی نیز چالش جدیدی است که با مصرف پنهان و گسترده خود، تعادل شبکه را بهم می‌‌‌زند.
از سوی دیگر، نبود سیاستگذاری روشن و کارآمد برای ساماندهی استخراج رمزارز، زمینه‌‌‌ساز گسترش فعالیت‌‌‌های زیرزمینی شده است. در حالی که بسیاری از فعالان این حوزه نسبت به دریافت مجوز رسمی دلسرد شده‌‌‌اند، اطلاعیه ممنوعیت فعالیت دریافت کرده‌‌‌اند و با تعرفه‌‌‌های سنگین برق صنعتی مواجه هستند، برخی ترجیح می‌دهند تا به‌‌‌صورت غیرقانونی و در مناطق دور از دسترس به فعالیت خود ادامه دهند؛ شرایطی که باعث شده است تا توانیر و سایر نهاد‌‌‌های نظارتی با دشواری شدید در شناسایی و کنترل این مصرف‌کنندگان برق مواجه شوند.
برای مقابله موثر با استخراج غیرمجاز رمزارز، افزایش جریمه‌‌‌ها و سخت‌‌‌گیری در برخورد با متخلفان از اهمیت ویژه‌‌‌ای برخوردار است و طی چند سال اخیر در دستور کار دولت قرار گرفته است. اما در حالی که برخورد قاطع و جدی با متخلفان می‌تواند موجب ایجاد بازدارندگی در برابر فعالیت‌‌‌های غیرقانونی شود اما به تنهایی کافی نیست.
یکی دیگر از راهکار‌‌‌های پیشنهادی، تعیین تعرفه و شرایط فعالیت مناسب و جذاب‌‌‌تر برای استخراج‌‌‌کنندگان قانونی است. استخراج‌‌‌کنندگان قانونی معمولا با هزینه‌‌‌های بالای برق مواجه هستند و ممکن است به‌‌‌دلیل تعرفه‌‌‌های سنگین و دشواری در اخذ مجوز، تمایلی به فعالیت قانونی نداشته باشند. علاوه بر آن، طی سالیان اخیر همواره در بازه‌‌‌های مختلف از فعالیت این استخراج‌‌‌کنندگان قانونی جلوگیری شده است. ایجاد بستر تشویق‌‌‌کننده برای استخراج قانونی، می‌تواند از گسترش فعالیت‌‌‌های غیرقانونی جلوگیری کند و از فعالان دعوت کند تا مجوز دریافت کرده و چهارچوب قانون عمل کنند.
این اقدام، علاوه بر کمک به قانونی شدن فعالیت‌‌‌ها، می‌تواند به ایجاد یک بازار شفاف و قابل کنترل برای استخراج رمزارز منجر شود. هرچند ضروری است که بر بستر یک فضای مناسب، به این استخراج‌‌‌کنندگان اجازه فعالیت ادامه‌دار داده شود تا به طور مداوم با موانع و سنگ‌‌‌اندازی مواجه نباشند.
در نهایت، همان‌طور که وزیر نیرو به درستی در صحبت‌‌‌های اخیر خود به آن اشاره کرد، حل ناترازی‌‌‌ها و مشکلات انرژی تنها از طریق افزایش تولید برق نیست و بلکه باید بر افزایش بهره‌وری و صرفه‌‌‌جویی در مصرف انرژی نیز تمرکز شود؛ امری که شامل بهینه‌‌‌سازی مصرف برق در تمامی بخش‌‌‌ها از جمله صنعت، کشاورزی و بخش خانگی می‌شود.
بنابراین صرفا گرفتن انگشت اتهام به استخراج‌‌‌کنندگان غیرقانونی برای حل چالش ناترازی برق کافی نخواهد بود و در کنار نیاز به افزایش توان تولید، مدیریت بهینه انرژی در این بخش‌‌‌ها می‌تواند به‌‌‌طور قابل‌‌‌توجهی فشار بر شبکه برق را کاهش دهد و از هدررفت منابع جلوگیری کند.
