در نشست رونمایی گزارش پنجم از کیفیت اینترنت ایران با بررسی سه فاکتور مشخص شد
جایگاه نازل ایران در جدول کیفیت اینترنت
به گونه‌ای که در حال حاضر بر اساس رده‌بندی میانگین سه شاخص (کندی، اختلال و محدودیت) در رتبه‌ی ۹۷ از ۱۰۰ کشور، در حوزه کیفیت اینترنت قرار گرفته است و با وجود جرم‌نگاری استفاده از استارلینک در کشور هر روز تعداد کاربران این اینترنت ماهواره‌ای در حال افزایش هستند.
گره کور اختلال‌ها
مشکلات مربوط به اینترنت در ایران مربوط به امروز و دیروز نیست و گره کور اختلال‌ها مدت‌هاست این شریان حیاتی را در زیست روزمره مردم تحت‌تاثیر قرار داده است؛ موضوعی که همچنان در گزارش پنجم کیفیت اینترنت نیز قابل مشاهده است و همسو با گزارش‌های پیشین انجمن تجارت الکترونیک حکایت از رتبه پایین ایران بین کشورهای همسایه و خارجی دارد. این گزارش نشان می‌دهد که اینترنت ایران همچنان کند، پر اختلال و محدود است و به این ترتیب بدترین وضعیت کیفیت اینترنت در میان ۱۰۰ کشور اول از نظر تولید ناخالص داخلی به ایران تعلق دارد.
در این گزارش ذکر شده است که اگر وضعیت کیفیت اینترنت کشور را بدون توجه به وضعیت دوران حمله اسرائیل به ایران در نظر بگیریم، تفاوت محسوسی نسبت به گزارش چهارم (جایگاه ۹۵ از ۱۰۰ کشور) نداشته‌ایم؛ یعنی همچنان تجربه کاربری اینترنت در ایران با سه گزاره کند (۸۴ از ۱۰۰)، پر اختلال (۹۲ از ۱۰۰) و محدود (۹۹ از ۱۰۰) توصیف می‌شود.
حمیدرضا احمدی، نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، در نشست رونمایی از پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران در خصوص رتبه ایران در میان دیگر کشورها از نظر کیفیت اینترنت گفت: « بر اساس تحقیقات ما ایران همچنان از لحاظ کیفیت اینترنت با سه ویژگی پراختلال‌بودن، محدودبودن و کندبودن در رتبه ۹۷ از ۱۰۰ کشور دنیا قرار دارد.
در این گزارش یک نظرسنجی اختصاصی با همکاری ایسپا نیز انجام دادیم که نشان می‌دهد ۹۳ درصد از جوانان ۱۵ تا ۳۰ ساله (۸۶ درصد از کل کاربران اینترنت) از فیلترشکن‌های مختلف استفاده می‌کنند. این آمارها برای چندمین‌بار اثبات می‌کند که سیاست فیلترینگ نه‌تنها مشکلاتی را حل نکرده که مشکلاتی هم ایجاد کرده است.
کاربران استارلینک، به عنوان یک ابرفیلترشکن هم در ایران ماهانه درحال افزایش است.» این گزارش اشاره می‌کند که ایجاد محدودیت‌های گسترده نه تنها تاکنون سودی برای کشور نداشته است، بلکه باعث ترویج استفاده از فیلترشکن‌های خطرناک شده است. هدایت کاربران به این تصمیم علاوه بر تحمیل هزینه‌های اضافه به سبد خانوار، باعث آلودگی شبکه و از آن مهم‌تر موضوعات ضدامنیتی شده است.
طبق پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران، در ۲۴ خرداد و روز دوم جنگ تحمیلی محدودیت‌های فنی روی اینترنت آغاز شد. در این روز همچنین ترافیک HTTP افزایش یافته است. بعد از آن و طی سه روز ۲۸ تا ۳۰ خرداد ماه نیز اینترنت کاملا قطع شد. هرچند که بر اساس این گزارش در روزهای ۲۹ تا ۳۰ خرداد ماه کمتر از ۳ درصد ایرانیان به اینترنت دسترسی داشتند.
همچنین در ۳۱ خرداد به مرور اینترنت اپراتورهای ثابت و مناطق کم ریسک‌تر باز شدند. با این وجود در ظهر همان روز کارشناسان و داده‌های کلادفلر از اختلال و در دسترس نبودن برخی پروتکل‌ها خبر دادند. این گزارش نشان می‌دهد که ۱۴ روز پس از آتش‌بس IPv۶ بازگشایی شد اما تا امروز نیز که بیش از یک ماه از آتش‌بس می‌گذرد، همچنان نرخ Adoption پروتکل‌های ۳/HTTP و IPv۶ به قبل از جنگ برنگشته و ۳/HTTP همچنان در بیشتر اپراتورها مسدود است.
پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک نیز درباره اختلال پروتکل‌های اینترنتی گفت: «بسیاری از پروتکل‌ها و سرویس‌ها بازگشایی شده است، اما در مورد HTTP/۳ به ما گفتند دستور داریم. این دستور از سوی شورای عالی فضای مجازی صادر شده است.» او درباره رد این ادعا از سوی شورا نیز اعلام کرد که انجمن تجارت الکترونیک نامه‌ای به شورا می‌نویسد و اگر این اتفاق با دستور شورا انجام نشده است، باید در پاسخ به این نامه رسما اعلام شود. پیرحسینلو همچنین یادآور شد که با وجود بازگشایی پروتکل‌هایی مانند IPV۶، این پروتکل‌ها همچنان اختلال‌های شدیدی دارند.»
لطمات اساسی به اقتصاد دیجیتال
بی‌ثباتی زیرساخت‌ها و اختلال‌های مداوم که در این گزارش به آن اشاره شده حاکی از آن است که طی سال‌های گذشته ضربات جبران ناپذیری بر بدنه اقتصاد دیجیتال وارد شده است. در این بین فیلترینگ پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام نیز مشکلی بر مشکلات پیشین است و موانع را در این زمینه گسترش داده.
پیرحسینلو به بی‌ثباتی زیرساخت‌ها به‌عنوان مانع توسعه محصولات دیجیتال اشاره کرد و گفت: «بر اساس آمارها حدود ۷۰۰ هزار کسب‌وکار خرد در اینستاگرام فعال هستند و دست‌کم یک‌میلیون شغل به این پلتفرم وابسته است.» در بخش دیگری از گزارش کیفیت اینترنت، به نتیجه جدیدترین نتایج نظرسنجی مشترک کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک و مرکز افکارسنجی «ایسپا» اشاره شده است.
این نظرسنجی که در خرداد ۱۴۰۴ پیش از حمله رژیم اسرائیل به ایران انجام شده است، حاکی از آن است که از میان شبکه‌های اجتماعی خارجی، «اینستاگرام» پرکاربردترین پلتفرم میان ایرانی‌هاست. نظرسنجی مذکور بار دیگر گستردگی استفاده از فیلترشکن‌ها را نمایش می‌دهد. بر این اساس اکنون ۸۶ درصد از کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند و ۶۲.۲درصد از کاربران پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلتر شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و یوتیوب از فیلترشکن و پروکسی‌ها استفاده نمی‌کردند. در این بین ۶۰ درصد از آن‌هایی که از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان منبع درآمد استفاده می‌کردند، اینستاگرام مهم‌ترین بستر کسب درآمدشان است.
فیلترینگ سایت‌های داخلی
در این گزارش همچنین ذکر شده است اکنون عجیب‌تر از فیلتر کــردن ســایت‌های خارجــی، فیلتــر کـردن سـایت‌های داخلـی بـرای کاربران خارج از کشور اســت. بسیاری از وب‌ســایت‌های دولتی و بانک‌هــای ایرانـی بـرای کاربران بین‌المللـی در دسترس نیستند. نکته مهم در این زمینه این است که از زمان انتشار گزارش چهارم تاکنون با اینکه تعدادی از دامنه‌ها از محدودیت «ایران‌اکسز» خارج شدند، اما تعدادی از آنها هم به این محدودیت اضافه شدند. درواقع امروز حدود ۸۰درصد از سایت‌های دولتی ایران‌اکسز هستند.
اتفاق تکان‌دهنده در این دوره، هک برخی از سامانه‌های بزرگ مالی کشور از طریق سرورهایی از داخل ایران بوده که بیش از پیش عبث بودن Iran Access کردن وب‌سایت‌های مهم را نشان می‌دهد. همانند سازوکار فیلترینگ در این روش نیز هزینه‌های سنگینی به کشور و اقتصاد دیجیتال وارد شده است بدون اینکه انتفاعی از آن وجود داشته باشد.
علی مسعودی، عضو هیات‌‌مدیره فدراسیون فناوری اطلاعات و ارتباطات اتاق بازرگانی ایران در نشست پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران می‌گوید:«اینترنت پرسرعت و پایدار، زیرساختی کلیدی برای اقتصاد کشور و به‌ویژه صادرات است. با این حال، زیرساخت‌های موجود ضعیف‌اند و به‌روزرسانی نشده‌اند. در بحران ۱۲ روزه اخیر دیدیم که با افزایش ترافیک، حتی BTSها از کار می‌افتند. امروز اینترنت جای تلفن را گرفته و بستر اصلی ارتباط و خدمات است؛ بی‌توجهی به آن یعنی توقف رشد اقتصادی.»
نقش اینترنت ماهواره‌ای
بخش دیگری از این گزارش مربوط به استفاده از استارلینک بین کاربران ایرانی است. در سال‌های گذشته و پس از گسترش فیلترینگ در کشور برخی از کاربران برای استفاده از جرعه‌ای اینترنت آزاد به استفاده از استارلینک روی آورده‌اند؛ اتفاقی که اکنون به نظر می‌رسد حتی پس از جرم‌انگاری روند رو به رشد آن متوقف نشده است.
گزارش چهارم از افزایش ۲۰ برابری کاربران آن خبر داده بود و گزارش پنجم نیز این روند افزایشی را تایید می‌کند. این موضوع، همزمان با تداوم اختلال در پروتکل‌های مدرن مانند HTTP/۳ و IPv۶، زنگ خطری جدی برای آینده ارتباطات دیجیتال در کشور است.
حمیدرضا احمدی در پاسخ به «دنیای اقتصاد» مبنی بر چشم‌انداز استفاده از استارلینک در ایران گفت: «نمودار استفاده از اینترنت صعودی است، اما مانند گزارش قبل عددی نداریم تا به آن ۳۰ هزار کاربران بیفزاییم. البته یک سقف برای استفاده از استارلینک وجود دارد، زیرا قیمت آن بالا است. اکنون بیش از ۶۰ درصد مردم از فیلترشکن رایگان استفاده می‌کنند که مشکلات بسیاری دارد. ما پیش‌بینی نمی‌کنیم همه از استارلینک استفاده کنند، اما از لحاظ بدافزار استفاده از استارلینک بهتر از استفاده از اینگونه فیلترشکن‌ها است.»
در مجموع پنجمین گزارش کیفیت اینترنت بار دیگر تصویری نگران‌کننده از وضعیت زیرساخت‌های ارتباطی کشور ارائه می‌دهد؛ تصویری که هم تاکیدی بر تکرار بحران‌هاست و هم نشان می‌دهد مسیر طی‌شده در سیاستگذاری حوزه اینترنت بیش از آن که راهگشا باشد هزینه‌ساز بوده است. گسترش استفاده از فیلترشکن‌ها، کندی و اختلال مداوم، مسدودسازی پروتکل‌ها و از همه مهم‌تر محروم‌سازی‌میلیون‌ها کاربر از ابزارهای ارتباطی، نه تنها رشد اقتصاد دیجیتال را متوقف کرده بلکه زیست اجتماعی و فرهنگی کاربران را نیز به چالش کشیده است.
