یک سال گذشت، اما فیلترینگ همچنان پابرجاست؛
وعده‌های روی زمین مانده
حتی افزایش خطر فیلترشکن‌ها به عنوان جاسوس سایبری در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه هم نتوانست مخالفان رفع فیلترینگ را متقاعد کند و همین موضوع نگاه محدودکننده و امنیتی به اینترنت را تشدید کرد و سنگ جدیدی پیش پای دولت چهاردهم برای تحقق یکی از وعده‌های کلیدی خود گذاشت.
نارضایتی از عملکرد
مسعود پزشکیان با رای ۱۶میلیون ایرانی بر صندلی ریاست‌جمهوری نشست و فعالیت دولت او به‌صورت رسمی از هفتم مرداد ماه سال ۱۴۰۳ شروع شد. رئیسجمهور در زمان مناظره‌های انتخاباتی یکی از برنامه‌های کلیدی خود را اینترنت و فیلترینگ اعلام کرد و او و کابینه‌اش بارها از آن موقع تاکنون وعده رفع فیلترینگ را مطرح کردند.
«تمام تلاش خود را برای اصلاح نظام ناکارآمد فیلترینگ به کار می‌بندم» و «اینترنت را باید آزاد کنیم» از جمله وعده‌هایی است که پزشکیان پیش از دور اول انتخابات ریاست جمهوری طرح کرد. او حتی در یکی از مناظرات خود با سعید جلیلی به صراحت تعبیر «زندگی در قفس» را برای فیلترینگ به کار برده بود: «همه دنیا در مواقع خاص محدودیت دارند، اما فیلترینگ در کشور ما باعث دکان باز شدن برای برخی شده است و فیلترشکن امکان محدودیت را ندارد.
ما باید کاری کنیم مردم در فضای مجازی راحت کار کنند و نمی‌توانید بگویید ما می‌خواهیم در یک قفس زندگی کنیم و ارتباطی با دنیا نداشته باشیم. بازار فیلترشکن‌ها یک اشتباه است که باید جمع شود. صاحبان شرکت‌ها با پلتفرم‌های بزرگ صحبت کنند و این مساله مسوولیت‌پذیری را حل کنند.» علاوه بر این، پزشکیان در یکی از پست‌های خود در شبکه اجتماعی ایکس هم نوشته بود: «من اگر انتخاب شدم جلوی فیلترینگ خواهم ایستاد و کسب و کارهای تعطیل شده را بازیابی خواهم کرد.»
با این حال و در مجموع با گذشت یک سال از فعالیت دولت پزشکیان در این مدت نه تنها موفق به رفع یک‌باره و گسترده فیلترینگ نشد؛ بلکه با رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ هم نتوانست رضایت نسبی جامعه و فعالان را جلب کند. با این حال، از آنجا که یک وعده کلیدی این دولت رفع فیلترینگ بود، جامعه و فعالان همزمان با شروع فعالیت دولت چهاردهم مطالبه‌گری‌های خود در این زمینه را افزایش دادند. بررسی ۶۶ کارزار مرتبط با اینترنت و فیلترینگ در سال جاری نشان می‌دهد که تعدد و تنوع کارزار رفع فیلترینگ از مرداد ماه و همزمان با شروع به کار دولت چهاردهم بیشتر شده؛ به طوری که شش کارزار از ابتدای مرداد تا پایان آن ماه به راه افتاده است.
در این وضعیت هم رئیسجمهور و هم سایر مسوولان دولتی هر چند وقت یک‌بار بر اجرای وعده رفع فیلترینگ تاکید کردند. حتی مسعود پزشکیان در آبان ماه سال ۱۴۰۳ مطرح کرد که به وعده رفع فیلترینگ پایبند است. به گفته او، دولت معتقد است که تداوم فیلترینگ به نفع مملکت نیست و باید اصلاح شود. در نهایت جلسه شورای عالی فضای مجازی در دی ماه سال گذشته برگزار شد و خروجی آن رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ بود. این تصمیم که از آن به عنوان « گام اول رفع فیلترینگ» یاد شد، نتوانست چندان رضایت جامعه و فعالان را از عملکرد دولت در تحقق وعده‌اش جلب کند.
به این دلیل که تلگرام و اینستاگرام دو پلتفرم محبوب ایرانی‌ها همچنان فیلتر هستند. حتی کارزار مخالفت با آن راه افتاد و به بیشترین امضا یعنی ۱۹ هزار نفر رسید. با این حال، موافقان رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ معتقدند که هر چند این اتفاق کافی نیست، اما رفع فیلتر این دو پلتفرم از این جهت که برای نخستین بار به رفع فیلتر رای داده شد، مثبت است. در مقابل به اعتقاد منتقدان، تا زمانی که فیلترشکن‌ها فعالند، عملا گام موثری برداشته نشده است. البته، دلیل نگرانی منتقدان گام اول رفع فیلترینگ در آن زمان انتشار طرحی منسوب به رفع گام‌به‌گام فیلترینگ بود که از نظر آن‌ها، تبعات اجرای آن بیشتر از تداوم فیلترینگ کامل و طرح صیانت خواهد بود.
دلیل آن انتقادات به جزئیات طرح مذکور برمی‌گشت که در آن نه تنها اشاره‌ای به رفع فیلتر اینستاگرام نشده؛ بلکه رفع محدودیت‌های دسترسی به تلگرام و یوتیوب نیز مشروط به پذیرفتن شروط کشور یا ارائه این دو پلتفرم از طریق سکوهای داخلی در صورت عدم توافق است. با این حال و در شرایطی که از سال گذشته تاکنون دولت و شورای عالی فضای مجازی طرح منسوب به رفع گام به گام فیلترینگ را تایید یا تکذیب نکرده‌اند، اما نگرانی‌های گسترده از بندهای آن از جمله اعطای بسته‌های حمایتی برای پیام‌رسان‌های داخلی و سامان‌دهی اینترنت اقشار همچنان پابرجاست.
بزنگاه تعیین تکلیف
دو ماه از ابهامات، انتقادات و عدم شفافیت در اجرای گام اول رفع فیلترینگ گذشت و این روند در سال جاری هم ادامه پیدا کرد. البته هر از گاهی برخی مسوولان به‌ویژه سخنگوی دولت و یا وزیر ارتباطات از گام‌های بعدی و رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها خبر می‌دادند. ستار هاشمی اوایل سال جاری در این باره اعلام کرد که با توجه به تاکید رئیسجمهور، گام‌های بعدی رفع فیلترینگ را در قالب کار کارشناسی دنبال می‌کنند و امیدوار هستند امسال نیز شاهد گشایش‌هایی در این زمینه باشند. در شرایطی که هر از گاهی رفع گام‌به‌گام و ادامه‌دار فیلترینگ مطرح می‌شد، در اواخر خرداد ماه سال جاری اسرائیل به ایران حمله کرد.
به همین دلیل، جامعه و فعالان انتظار و حق خود را برای دسترسی آزاد به اینترنت بیشتر از قبل حس کردند و خواستار این بودند تا حداقل اینترنت در زمان دلهره و نگرانی از بمباران و سلامتی خانواده و آشنایان قطع نشود. با این حال، از زمان شروع تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک کشورمان اینترنت با اختلال و محدودیت‌های بسیاری در مقایسه با روزهای قبل مواجه شد. سایت‌‌‌های جهانی رصدکننده اینترنت نیز این موضوع را تایید کردند و وزارت ارتباطات هم در بیانیه‌‌‌ای از اعمال محدودیت به دلیل شرایط خاص کشور در پی حمله رژیم صهیونیستی خبر داد.
در نهایت و از روز چهارشنبه ۲۸خرداد اینترنت کشور به صورت کامل قطع بود و فقط شبکه داخلی در دسترس کاربران ایرانی قرار گرفت. سخنگوی دولت هم دلیل محدودیت اعمال شده بر اینترنت را حمله‌‌‌های سایبری، اختلال در عملکرد بانک‌ها، هدایت و کنترل بسیاری از پهپادها از طریق اینترنت، همچنین هک یک صرافی رمزارز اعلام کرد و به گفته او اعمال محدودیت بر اینترنت برای حفظ امنیت کشور و شهروندان انجام شده است.
این در حالی است که فعالان و کارشناس‌ها بارها بر این موضوع که قطع اینترنت و یا اعمال اختلال در آن تاثیر چندانی در رفع حملات سایبری ندارد و اکثر حملات سایبری به شبکه اینترنت کشور به دلیل بدافزارهای موجود در تلفن‌های همراه شهروندان و استفاده از فیلترشکن است ،تاکید کرده اند. با این حال، محدودیت‌های اینترنت پس از دوران جنگ تحمیلی ۱۲ روزه هم ادامه پیدا کرد و وضعیت اینترنت با وجود گذشت بیش از یک ماه از جنگ هنوز به حالت قبل برنگشته است.
بر اساس پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران نرخ پذیرش پروتکل‌های مهم اینترنتی مانند HTTP/۳ و IPv۶ هنوز عادی نشده‌است. تداوم محدودیت‌های اینترنت در دوران پس از جنگ و اثبات چندباره خطر فیلترینگ برای شبکه اینترنت کشور موجب شد تا باز هم موج جدیدی از انتقادها نسبت به فیلترینگ و لزوم رفع آن شکل بگیرد. به همین دلیل برای چندمین بار یک کارزار دیگر برای رفع فیلترینگ پلتفرم‌های بین‌المللی راه افتاد و نویسندگان آن این‌بار خواستار رفع فیلتر اینستاگرام، تلگرام و یوتیوب از رئیسجمهور شده‌اند.
در همین وضعیت وزارت ارتباطات در اواخر تیرماه با حضور فعالان و کنشگران اینترنت نشستی برگزار کرد و در آن از عدم موفقیت سیاست فیلترینگ و ضرر تداوم آن بر کشور و بدنه نحیف اقتصاد دیجیتال گفتند و خواستار این شدند تا یک فرد و نهاد از بدنه دولت مسوولیت اینترنت ایران و رفع محدودیت‌های آن را برعهده بگیرد. درحالی‌که در این نشست فعالان از ضربه‌های جبران‌ناپذیر فیلترینگ بر اقتصاد دیجیتال گفتند، سرپرست معاونت اقتصادی مرکز ملی فضای مجازی از آغاز فعالیت آزمایشی ستاد تسهیل اقتصاد دیجیتال خبر داد. به گفته او این ستاد پیگیر رفع مشکلاتی مانند اینترنت، GPS و برخی مسائل دیگر اقتصاد دیجیتال است که در آن «بازکردن IP برخی کسبوکارها» مطرح و تایید شده است.
این گزاره دوباره اینترنت طبقاتی را به شکل ارائه اینترنت اضطراری و آزادتر به کسبوکارها و خبرنگاران بر سر زبان‌ها انداخت و موج انتقادی جدید نسبت به مسعود پزشکیان و دولت چهاردهم را شکل داد؛ تا جایی که صحبت‌های انتخاباتی رئیسجمهور دوباره در شبکه‌های اجتماعی پخش شد. جامعه و فعالان با اشاره به وعده‌های رفع فیلترینگ مطرح کردند که نه تنها فیلترینگ رفع نشده است؛ بلکه برخی به‌دنبال ایجاد اینترنت طبقاتی هستند، هر چند که وزیر ارتباطات تاکید کرده است این دولت اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد.
از آن زمان تاکنون مسوولان دولتی، از رئیسجمهور گرفته تا وزیر ارتباطات، ارائه اینترنت آزاد به برخی از اقشار جامعه را تکذیب کردند، اما اعلام برخی خبرنگارها و مشاغل این موضوع را تایید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند که برخی کسبوکارها و خبرنگارها در سال‌های گذشته هم اینترنت آزادتری از سایر طبقات جامعه دریافت کردند. با این حال و با وجود نگرانی جامعه و فعالان از تشدید محدودیت‌ها و عدم برگشت اینترنت به وضعیت قبل از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه، در اوایل مرداد ماه لایحه جنجالی « مقابله با محتوای خلاف واقع در فضای مجازی» از سوی رئیسجمهور به مجلس ابلاغ شد. با ارسال این لایحه به دلیل جرم‌انگاری‌های شدید و ایرادات حقوقی بسیار آن نگرانی‌ها از اجرای طرح صیانت دو و نقض آزادی بیان بیشتر از قبل افزایش یافت.
البته، در نهایت آن لایحه برگشت خورد، اما همچنان این انتقاد به دولت و مسوولان وارد است؛ چرا یک لایحه را بدون بررسی کارشناسی و فنی ابلاغ می‌کنند تا در نهایت این ناهماهنگی موجب تشویش افکار عمومی شود. با این حال، در روزهای اخیر مطالبه‌گری‌ها از رئیسجمهور برای رفع کامل اینترنت افزایش یافته؛ تا جایی که جمعی از اساتید روزنامه‌نگاری در نامه‌ای خطاب به رئیسجمهور ضمن اینکه اقدام او را در پس گرفتن لایحه مقابله با انتشار محتوای خبری خلاف واقع مثبت ارزیابی کردند، خواستار حذف فیلترینگ شدند.
بنابراین و در شرایطی که وزیر ارتباطات هم در اظهارات اخیرش در صحن علنی مجلس از ضررهای فیلترینگ بر اقتصاد دیجیتال و امنیت سایبری صحبت کرد و گفت بدون اینترنت آزاد اینترنت ملی محقق نمی‌‌شود و از طرف دیگر به گفته فعالان در سال‌های اخیر معلوم نشده که مسوولیت اینترنت در ایران بر عهده چه فرد و نهادی است و مسوولان بارها از عدم اختیار کامل رئیسجمهور و وزیر ارتباطات گفتند، باید منتظر ماند و دید که آیا مسعود پزشکیان در ماه و سال‌های آتی فعالیتش می‌تواند مقابل فیلترینگ اینترنت بایستد؟
