قطب نمای تصمیم سازی

در چنین فضایی نهادهایی که ماموریت پشتیبانی از فعالیت‌های اقتصادی را برعهده دارند، نمی‌توانند نسبت به این موج جهانی بی‌تفاوت بمانند. در این میان باید به این نکته اشاره کرد که اتاق‌های بازرگانی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای میانجی بین دولت و بخش خصوصی، در صورت استفاده درست از کلان‌داده‌ها و هوش مصنوعی، می‌توانند نقشی کلیدی در بهبود محیط کسب‌وکار، تصمیم‌سازی‌های اقتصادی و پیش‌بینی آینده اقتصاد یک کشور را ایفا کنند.

در کشورهای توسعه‌یافته اتاق‌های بازرگانی با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در حوزه زیرساخت‌های داده‌ای و تحلیل‌های هوشمند، به مراکز مطالعاتی قدرتمند و بانک‌های اطلاعاتی جامع تبدیل شده‌اند که نه‌تنها بخش خصوصی را در مسیر تصمیم‌گیری‌های بهتر همراهی می‌کنند، بلکه دولت‌ها نیز برای سیاستگذاری‌های اقتصادی از ظرفیت آنها بهره می‌برند. این اتاق‌ها از طریق پایش مداوم شاخص‌های اقتصادی، تحلیل داده‌های تجاری، رصد رفتارهای بازار و ارزیابی اثرات مقررات، به شرکای اصلی در طراحی سیاست‌های توسعه‌گرا بدل شده‌اند.

در مقابل، ایران با چالش‌های جدی در این حوزه روبه‌روست. گرچه طی سال‌های اخیر گفتمان هوش مصنوعی و کلان‌داده در سطح نخبگان مطرح شد، اما واقعیت‌های اجرایی و ساختاری نشان می‌دهد که بهره‌گیری از این فناوری‌ها در نهادهای اقتصادی کشور، از جمله اتاق‌های بازرگانی، هنوز در مراحل اولیه باقی مانده است. تحریم‌های بین‌المللی، فقدان زیرساخت‌های داده‌ای، محدودیت‌های قانونی در دسترسی به داده‌ها، نبود فرهنگ داده‌محور در تصمیم‌سازی و همچنین ضعف ارتباط بین نهادهای دولتی و بخش خصوصی، از جمله مهم‌ترین موانعی هستند که مسیر هوشمندسازی اقتصاد ایران را مسدود کرده‌اند.

فعالان اقتصادی پارلمان بخش خصوصی تاکید می‌کنند که در حال حاضر استفاده از هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها در اتاق‌های بازرگانی کشور در حد مطلوبی نیست و حتی می‌توان گفت که بسیاری از ظرفیت‌های این دو فناوری بدون استفاده باقی مانده است. به گفته آن‌ها، همان‌گونه که در بسیاری از نهادهای کشور، هوش مصنوعی بیشتر جنبه تبلیغاتی و ویترینی دارد، در اتاق‌های بازرگانی نیز این فناوری‌ها هنوز به مرحله کاربردی نرسیده‌ است.

این در حالی است که فناوری‌های نوین همچون یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی، الگوریتم‌های پیش‌بینی‌گر و تحلیل‌های شبکه‌ای می‌توانند افق تازه‌ای در ماموریت‌های اتاق‌های بازرگانی بگشایند. کارشناسان بر این باورند که یکی از کاربردهای بسیار موثر هوش مصنوعی در اتاق‌های بازرگانی، تحلیل قوانین و مقررات کشور است. این فناوری می‌تواند با بررسی حجم انبوهی از متون حقوقی و تطبیق آنها با نتایج میدانی از فعالان اقتصادی، مقررات زائد یا ناکارآمد را شناسایی کرده و بسته‌های پیشنهادی اصلاحی ارائه دهد.

 همچنین، در حوزه تحلیل بازار، هوش مصنوعی می‌تواند رفتارهای مصرف‌کننده، نوسانات قیمتی، تحرکات تجاری و حتی ریسک‌های جغرافیایی را پیش‌بینی کند. این ظرفیت‌ها در اختیار داشتن داده‌های به‌روز و یکپارچه را می‌طلبد؛ امری که در حال حاضر در ساختار حاکمیتی کشور مغفول مانده است.

در مجموع باید اشاره کرد که گرچه شرایط فعلی کشور، به‌ویژه در سایه تحریم‌ها و کمبود تعاملات بین‌المللی، مانعی جدی برای توسعه ابزارهای هوشمند در نهادهای اقتصادی به‌شمار می‌رود، اما بی‌تردید حرکت در مسیر استفاده گسترده و هوشمندانه از هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها، نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای بقای اقتصادی ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور است. هوشمندسازی نهادهایی مانند اتاق بازرگانی، می‌تواند نقطه شروعی برای این تحول باشد. فارغ از مسائلی که به آن اشاره شد، این پرسش مطرح می‌شود که در اتاق بازرگانی ایران تا چه میزان از این دو ابزار در ساختارهای اتاق استفاده می‌شود؟

چالش های استفاده از هوش مصنوعی

گرچه استفاده از هوش مصنوعی در جهان امروزی امری ناگزیر است، اما فعالان اقتصادی بر این باورند که استفاده از هوش مصنوعی در کشور به شکلی نمایشی درآمده و به دلیل مشکلاتی، نظیر تحریم‌ها نمی‌توان از این فناوری بهره‌برداری کرد. این فعالان عنوان می‌کنند کشور با چالش جدی در استفاده و مدیریت داده‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند و حتی نهادهای مختلف کشور، از جمله اتاق‌های بازرگانی اجازه دسترسی به گزارش‌های پشتیبان فعالیت اقتصادی و کسب‌وکارها را ندارند.

بر این اساس، حسین سلاح‌ورزی، عضو هیات نمایندگان اتاق ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان آنکه در اتاق‌های بازرگانی کشور استفاده چندانی از هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها نمی‌شود، گفت: در واقع اتاق بازرگانی ایران و تشکل‌های زیرمجموعه آن، در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها، شرایطی مشابه با دیگر بخش‌های کشور دارند.

در مورد هوش مصنوعی، به‌دلیل مجموعه‌ای از مسائل و مشکلات ناشی از تحریم‌ها، عملا امکان بهره‌برداری عمیق از این فناوری وجود ندارد. همان‌گونه که در سایر عرصه‌ها، هوش مصنوعی بیشتر جنبه‌ای نمایشی دارد و در واقع به‌صورت بنیادین و کاربردی از آن استفاده نمی‌شود. در اتاق بازرگانی نیز هنوز زیرساخت‌های لازم برای استفاده جدی از این فناوری فراهم نشده است.

رئیس سابق اتاق بازرگانی ایران در ادامه توضیح داد: در خصوص کلان‌داده‌ها، باید به این نکته اشاره کرد که کشور با چالش‌های اساسی در زمینه حاکمیت و مدیریت داده‌ها مواجه است. گرچه اتاق بازرگانی یک نهاد قانونی و رسمی به‌شمار می‌رود، اما متاسفانه دولت و حاکمیت دسترسی به داده‌هایی را که برای تحلیل و پردازش و در نهایت تهیه گزارش‌های پشتیبان فعالیت‌های اقتصادی و کسب‌وکارها مورد نیاز اتاق بازرگانی است، در اختیار آن قرار نمی‌دهند. حتی شاهد هستیم که میان دو وزارتخانه در دولت نیز اختلاف‌نظر و ناسازگاری اطلاعاتی وجود دارد. در چنین فضایی، اتاق بازرگانی نیز با محدودیت‌های فراوانی مواجه است.

او افزود: با این حال، اتاق بازرگانی ایران سال‌هاست در جهت پشتیبانی از فعالیت‌های اقتصادی و کسب‌وکار، اقدام به ایجاد مرکز پژوهش‌ها و مطالعات کرده است. ذیل این مجموعه، واحدی تحت عنوان پژوهش اقتصادی فعالیت می‌کند که خود شامل مرکز آمار بخش خصوصی و مرکز آمار اقتصادی بخش خصوصی است. در سال‌های اخیر، اقدامات ارزشمندی در این حوزه‌ها انجام شده است. یکی از مهم‌ترین این اقدامات، انتشار مستمر شاخص مدیران خرید است که هر ماه به‌روزرسانی می‌شود و متغیرهای مرتبط با فعالیت‌های اقتصادی و فضای کسب‌وکار را اندازه‌گیری می‌کند.

سلاح ورزی با اشاره به گزارش فصلی درباره کسب‌وکار افزود: همچنین گزارشی فصلی تحت عنوان «اندازه‌گیری شاخص‌های سهولت فضای کسب‌وکار» نیز تهیه و منتشر می‌شود. علاوه بر این مجموعه‌ای از گزارش‌های تخصصی دیگر نیز تهیه می‌شود که عموما مبتنی بر سازوکار جمع‌آوری داده از اعضای اتاق، تشکل‌ها، اتاق‌های استانی و اتاق‌های مشترک با دیگر کشورها است.

او ادامه داد: اتاق بازرگانی نهادی است که نقش پل ارتباطی میان بخش خصوصی و حاکمیت را ایفا می‌کند؛ نهادی که وظیفه دارد مسائل و مطالبات بخش خصوصی را به حاکمیت منتقل کند. قاعدتا این نوع مطالبه‌گری، باید همراه با ارائه راهکار و پیشنهادات کارشناسی باشد. بنابراین، نیازمند تحلیل‌های دقیق و عمیق است.

سلاح‌ورزی بیان کرد: یکی دیگر از ماموریت‌های اصلی اتاق، تسهیل فضای کسب‌وکار و رفع موانع فعالیت اقتصادی است. در این راستا، یکی از کاربردهای بسیار موثر و در دسترس هوش مصنوعی، تحلیل قوانین و مقررات کشور، شناسایی مواد زائد یا ناکارآمد در ساختارهای قانونی و سنجش تاثیر این مقررات در فعالیت کسب‌وکارها است.

با این تحلیل‌ها می‌توان بسته‌های پیشنهادی مشخصی برای دولت و حاکمیت تهیه کرد تا مشخص شود کدام قوانین و مقررات، موجب تحمیل هزینه یا ایجاد مانع بر سر راه فعالیت‌های اقتصادی می‌شوند. به این ترتیب، اتاق می‌تواند در جهت حذف مقررات زائد و تسهیل‌گری قانونی گام‌های موثری بردارد.

رئیس سازمان ملی کارآفرینان ایران در پایان تاکید کرد: افزون بر آن، با بهره‌گیری از ابزارهایی نظیر کلان‌داده‌ها و هوش مصنوعی، امکان جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و تهیه گزارش‌های دقیق‌تری فراهم می‌شود که خود می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های اقتصادی بهتر و سریع‌تر کمک کند. ما نیز باید به سمتی حرکت کنیم که چنین زیرساخت‌هایی در کشور ایجاد شود تا بتوانیم دوباره به اقتصاد بین‌المللی بازگردیم و تحریم‌ها دیگر مانعی در مسیر توسعه ما نباشند.

نقشه راه اتاق‌های بازرگانی

مطالعه بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه نشان می‌دهد که اتاق‌های بازرگانی به‌عنوان نهادهای پیشران بخش خصوصی، سال‌ها است که بهره‌برداری جدی از فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها را در دستور کار خود قرار داده‌اند. این نهادها با درک اهمیت داده‌محوری و تصمیم‌سازی مبتنی بر تحلیل‌های پیشرفته، توانسته‌اند نقشی تعیین‌کننده در سیاستگذاری‌های اقتصادی، بهبود فضای کسب‌وکار و افزایش تاب‌آوری بنگاه‌ها ایفا کنند.

برای نمونه، اتاق بازرگانی آلمان (DIHK) به‌طور مداوم بر اهمیت دیجیتالی‌سازی، جمع‌آوری داده از اعضا و حمایت از پروژه‌های هوش مصنوعی تاکید دارد و از ظرفیت‌های تحقیقاتی نهادهای بخش خصوصی در این حوزه برای سیاستگذاری‌های آینده‌نگر بهره می‌برد.

در سنگاپور، اتاق بازرگانی این کشور به‌عنوان یک نهاد هوشمند، خدمات داده‌محور متعددی ارائه می‌دهد. یکی از اقدامات کلیدی این نهاد، تحلیل مقررات و رویه‌های تجاری با کمک هوش مصنوعی است.

در این فرآیند، هزاران صفحه از قوانین با استفاده از NLP (پردازش زبان طبیعی) تحلیل شده تا مواد زائد، متناقض یا ناکارآمد شناسایی و برای اصلاح آنها به دولت پیشنهاد ارائه شود. افزون بر آن، اتاق سنگاپور یک داشبورد دیجیتال برای پایش فضای کسب‌وکار راه‌اندازی کرده که شاخص‌های کلیدی اقتصادی، نظیر اعتماد سرمایه‌گذاران، روند صادرات و واردات و سطح اشتغال را به‌صورت زنده نمایش می‌دهد.

در ایالات متحده، اتاق‌های بازرگانی ایالتی و محلی با بهره‌گیری از داده‌های بزرگ و هوش مصنوعی، توانسته‌اند در طراحی سیاست‌های محلی، بهینه‌سازی آموزش نیروی کار و جذب سرمایه‌گذاری خارجی ایفای نقش کنند. برای مثال، اتاق بازرگانی لس‌آنجلس از داده‌های شهری، آمارهای تجاری، و اطلاعات مالیاتی برای شناسایی نیازهای مهارتی صنایع استفاده کرده و با نهادهای آموزشی برنامه‌های مهارت‌آموزی مشترک تعریف کرده است. این نوع همکاری، الگویی موفق از پیوند داده، آموزش و اشتغال به‌شمار می‌رود.

در مجموع، تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها، تنها ابزارهای فناورانه نیستند، بلکه مولفه‌هایی حیاتی برای تصمیم‌سازی اقتصادی و تعامل موثر میان دولت و بخش خصوصی محسوب می‌شوند. اتاق‌های بازرگانی در این کشورها با تبدیل شدن به مراکز داده‌محور توانسته‌اند اعتماد بنگاه‌ها را جلب کرده، به صدای قابل اتکای بخش خصوصی در سیاستگذاری‌های اقتصادی تبدیل شوند و در نهایت بهره‌وری و رقابت‌پذیری اقتصاد خود را ارتقا دهند. این مسیر الگویی مهم برای اتاق‌های بازرگانی در ایران نیز به‌شمار می‌رود که گرچه با چالش‌هایی در داخل مواجه است، اما قابل دستیابی است.

بررسی وضعیت فعلی اتاق‌های بازرگانی ایران در زمینه استفاده از هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها، واقعیتی دوگانه را نشان می‌دهد؛ از یک‌سو، نهادهای بخش خصوصی نظیر اتاق بازرگانی، به ضرورت استفاده از این فناوری‌ها پی برده و تلاش‌هایی اولیه را آغاز کرده‌اند. اما از سوی دیگر، ضعف زیرساخت‌ها، عدم دسترسی به داده‌های حیاتی، نگاه غیر حمایتی دولت و نبود فرهنگ داده‌محور، مانع از تحقق کامل این ظرفیت‌ها شده است.

اظهارات فعالان بخش خصوصی به‌خوبی بیانگر این نکته است که هوش مصنوعی در ایران هنوز از سطح «نمایشی» عبور نکرده و تبدیل به ابزاری واقعی برای سیاستگذاری، تصمیم‌سازی و تسهیل فضای کسب‌وکار نشده است.

در چنین شرایطی، لازم است تحولی اساسی در رویکرد حاکمیت نسبت به داده‌ها و فناوری‌های نوین ایجاد شود. بدون شفاف‌سازی و آزادسازی داده‌های اقتصادی، نه‌تنها اتاق‌های بازرگانی، بلکه تمام اکوسیستم اقتصادی کشور دچار سردرگمی و عقب‌ماندگی خواهد شد. توسعه پایدار، نیازمند تصمیمات هوشمندانه و آینده‌نگرانه است؛ تصمیماتی که بدون دسترسی به داده‌های جامع و تحلیل‌های عمیق، ممکن نخواهد بود.

از سوی دیگر، اتاق بازرگانی نیز باید در کنار دولت، برای ارتقاء ظرفیت‌های خود تلاش کند. این نهاد می‌تواند با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش نیروی انسانی، توسعه همکاری‌های بین‌المللی و استفاده از فناوری‌های باز و بومی‌سازی‌شده، به‌تدریج از وضعیت فعلی فاصله بگیرد و به الگویی برای سایر نهادهای اقتصادی بدل شود.

در نهایت، آینده تجارت، اقتصاد و حتی حکمرانی، بدون فناوری‌هایی همچون هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها، قابل تصور نیست. گرچه مسیر ایران برای رسیدن به این نقطه، با چالش‌های جدی همراه است، اما آغاز این حرکت از نهادهایی چون اتاق بازرگانی می‌تواند جرقه‌ای برای تغییرات بزرگ‌تر در بدنه حکمرانی اقتصادی کشور باشد.