اخبار باشگاه اقتصاددانان

آیا تاکنون به این اندیشیده‌اید که انسان‌ها تصمیمات مهم خود را بر چه مبنا و اساسی اخذ می‌کنند؟ در علم اقتصاد مفهومی به نام «انسان عقلایی» وجود دارد. انسان عقلایی تصمیمات خود را بر مبنای اجتناب از ضرر و کسب نفع بیشتر اخذ می‌کند.

یکی از مهم‌ترین پرسش‌‌‌هایی که سیاستگذاران، اقتصاددانان و نظریه‌‌‌پردازان علوم انسانی همواره با آن روبه‌‌‌رو بوده‌‌‌اند، این است: انسان چگونه تصمیم می‌گیرد؟ آیا تصمیمات او بر مبنای محاسبه‌‌‌ای عقلانی و منطقی صورت می‌گیرد یا بر پایه‌‌ احساس، سنت، تعصب یا فشارهای بیرونی شکل می‌گیرد؟ از دل این پرسش، مفهومی پدید آمده که تا امروز به ستون فقرات نظریه‌‌‌های اقتصادی، سیاسی و رفتاری تبدیل شده است: انسان عقلایی.

دونالد ترامپ، رئیس‌‌‌جمهور ایالات‌‌‌متحده، در ماه‌‌‌های اول بازگشت به قدرت، تهدید به استفاده از نیروی نظامی برای تصرف گرینلند و کانال پاناما کرد و ادعا کرد که ایالات‌‌‌متحده می‌تواند پس از اخراج دو میلیون فلسطینی، مالکیت غزه را به دست گیرد و از اوکراین خواست که در ازای آتش‌‌‌بس، بخشی از قلمرو خود را به روسیه واگذار کند. این اقدامات و اظهارات ممکن است تنها چند نمونه از رجزخوانی‌‌‌های گسترده و اغراق‌‌‌آمیز معمول ترامپ به نظر برسند. اما در واقع، همه‌‌ آنها بخشی از یک حمله‌‌ منسجم به یک اصل دیرینه‌‌ حقوق بین‌الملل هستند: اینکه کشورها از تهدید یا استفاده از نیروی نظامی علیه سایر کشورها برای حل اختلافات منع شده‌‌‌اند.

پس از پایان جنگ و دفاعی که مایه افتخار و نشانه فداکاری ملت بود، اکنون زمان بازسازی فرارسیده است. اما بازسازی تنها به معنای ترمیم خرابی‌های فیزیکی نیست؛ این مرحله، پیش و بیش از هر چیز، نیازمند بازنگری است. بازنگری در سیاست‌های اقتصادی که تاکنون اتخاذ کرده‌ایم و در

طی دوازده روز جنگ تحمیلی، گویی بار دیگر به فضای دهه شصت بازگشتیم؛ دورانی که با همان شدت دشمنی علیه میهن، و حتی فراتر از آن، بار دیگر اثبات شد که ایران تا چه اندازه در عرصه جهانی تنهاست و مفاهیمی چون حقوق بشر، شورای امنیت و اتحادیه اروپا، تا چه میزان می‌توانند خالی از معنا و ابزار دست قدرت‌های زورگو باشند.

بحران‌های ژئوپلیتیک در ایران به جای آنکه موتور محرکه اصلاحات ساختاری باشند، به ابزاری برای بازتولید نظم رانتی بدل شده‌اند. بررسی سیاست‌های بحران‌محور (از ارز ترجیحی تا پروژه‌های بازسازی) نشان می‌دهد چگونه حلقه‌های قدرت، اضطراری‌بودن شرایط را به سکوی پرش رانت‌خواری تبدیل می‌کنند.

ایران کشوری با تاریخ و فرهنگی غنی، امروز در برابر یکی از بزرگ‌ترین چالش‌‌‌های جمعیتی خود قرار دارد؛ پیری جمعیت و کاهش نرخ زاد و ولد. مقامات کشوری با تاکید بر سیاست‌‌‌های افزایش جمعیت بارها از شهروندان دعوت کرده‌‌‌اند تا با فرزندآوری از صدمات استراتژیک به آینده کشور جلوگیری کنند. اما این دعوت در حالی مطرح می‌شود که ایران اکنون با بحران‌های سیاسی، اقتصادی و جنگ تحمیلی دست‌‌‌ و پنجه نرم می‌کند.

موقعیت آتش‌بس، یک شمشیر دولبه است؛ هم‌زمان که می‌تواند مسیر توسعه برای کشورها را هموار کند احتمال دارد منجر به این شود که تمام تلاش‌های کشوری برای رسیدن به توسعه متوقف شود. کشورهای بسیاری وجود دارند که توانسته‌اند در زمان آتش‌بس بذر توسعه را در خاک اقتصاد خود بکارند تا در زمان مناسب از ثمره آنها بهره ببرند؛ برای مثال، کره جنوبی هم‌زمان که در وضعیت آتش‌بس در جنگ با کره شمالی بود، توانست طی چند دهه به یکی از اقتصادهای پیشرفته جهان مبدل شود. این کشور در بحبوحه آتش‌بس، توانست اقدامات کلیدی از جمله اصلاحات ارضی را انجام دهد و با تدوین برنامه‌های پنج‌ساله توسعه اقتصادی، اقدام به آموزش گسترده نیروی متخصص انسانی و حمایت هدفمند از صنایع کند. ویتنام نیز چنین تجربه‌ای از وضعیت آتش‌بس دارد و تاریخ نشان می‌دهد که این کشور توانسته در زمان آتش‌بس با آمریکا به سمت اقتصاد آزاد گام بردارد.

پیش از جنگ، کشور در شرایطی قرار داشت که وزارت اقتصاد بدون وزیر بود و دولت و مجلس درگیر رایزنی‌های سیاسی برای انتخاب وزیر بودند. در این میان، ذی‌نفعان مختلف به دنبال منافع خود بودند و لابی‌های مختلف مانع از تصمیم‌گیری به‌موقع می‌شدند.

در خاورمیانه‌ای که همواره آبستنِ بحران، رقابت و جابه‌جایی‌های ژئوپلیتیک بوده، برخی لحظه‌ها تاریخ را بیش از پیش شتاب می‌بخشند؛ لحظه‌هایی که نه صرفا یک واقعه‌ سیاسی یا نظامی، بلکه نقطه‌عطفی در نظم منطقه‌ای و جهانی‌اند. «هفتم اکتبر» سال ۲۰۲۳ یکی از همین لحظه‌هاست: حمله‌ حماس به اسرائیل، رخدادی که تنها در عرض چند ساعت، خاورمیانه را از مسیری که در آن به‌سوی گسترش توافق‌نامه ابراهیم، کاهش تنش، و بازآرایی ژئوپلیتیکی پیش می‌رفت، وارد چرخه‌ای تازه از جنگ، بی‌ثباتی و مداخله‌های بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی کرد. در پس‌لرزه‌های این رویداد بود که جبهه‌های متعددی از یمن تا لبنان، و از غزه تا عراق و سوریه شعله‌ور شد و نهایتا در بامداد ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، اسرائیل برای نخستین‌بار به‌طور مستقیم ایران را هدف حمله‌ نظامی قرار داد.

ولادیمیر لنین جمله‌ معروفی دارد به این مضمون: «دهه‌‌هایی وجود دارد که هیچ اتفاقی نمی‌‌افتد، و هفته‌‌هایی وجود دارد که به‌‌اندازه‌ دهه‌‌ها در آنها اتفاق رخ می‌دهد.» این جمله، مصداق و نمونه‌ گویایی از «شدت» و «شتاب» تحولات موجود در خاورمیانه است. به‌‌جرات می‌توان تحولات خاورمیانه را به دو بخش یا دو دوره تقسیم کرد: پیش از ۷ اکتبر و پس از ۷ اکتبر.

۱۲ روز جنگ ایران و رژیم صهیونیستی اسرائیل نشان داد مردم ایران با وجود هر نکته و نقدی که نسبت به شیوه‌‌های سیاستگذاری در کشور دارند، خواهان آزادی و آبادی کشورشان هستند.

جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل، یکی از مهم‌ترین رخدادهای امنیتی و راهبردی تاریخ معاصر کشور است که با وجود هزینه‌‌ها و آسیب‌‌های فراوان، حاوی درس‌‌هایی عمیق و راهبردی است. این جنگ، به‌‌عنوان تجربه‌‌ای بزرگ، ظرفیت آن را دارد که با تحلیل درست و توجه به آموزه‌‌هایش، مسیر تکرار جنگ را مسدود و هم‌زمان بستر تقویت موفقیت‌‌ها و کاهش آسیب‌‌ها را فراهم کند.

در دو مقطع کلیدی از سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۹، محمود احمدی‌‌نژاد، رئیس‌‌جمهور وقت ایران، واکنش‌‌های جنجالی به تحریم‌‌های بین‌المللی از خود نشان داد که نه‌تنها لحن تحقیرآمیزی داشت، بلکه به نحوی بازتاب‌‌دهنده نگاه تقابلی دولت او نسبت به نظم جهانی و فشارهای بین‌المللی بود. در هر دو مقطع، شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز قطعنامه‌‌هایی علیه برنامه هسته‌‌ای ایران تصویب کرد که دامنه آنها به‌‌تدریج گسترش یافت و پیامدهای اقتصادی و مالی مهمی برای کشور داشت. قطعنامه‌‌‌‌هایی که ردپای آنها امروز در همه فعالیت‌‌های اقتصادی دیده می‌شود و کسی نمی‌‌داند چه زمانی از تاریخ ما پاک می‌شوند. با این حال، احمدی‌‌نژاد این تحریم‌‌ها را بی‌‌اثر و بی‌‌ارزش دانست و از عباراتی نظیر «کاغذپاره» و «دستمال مصرف‌‌شده» برای توصیف آنها استفاده کرد.

در دنیای امروز، امنیت صرفا با تانک و موشک و مرزهای نظامی تعریف نمی‌شود. هرچه اقتصادها بیشتر به یکدیگر گره می‌خورند، امنیت کشورها بیش از پیش به میزان تعاملات تجاری و مالی آنها وابسته می‌شود. کشوری که در شبکه جهانی تجارت و سرمایه‌گذاری جایگاه موثری دارد، نه تنها از منافع اقتصادی بهره‌مند است، بلکه به‌واسطه‌ همین گره‌های اقتصادی، از نوعی «بازدارندگی نرم» نیز برخوردار می‌شود؛ زیرا منافع دیگر کشورها، با ثبات و امنیت آن کشور در هم تنیده شده است.

آدینه اسفندیاری: در حالی که حدود ۱۲ روز از حمله نظامی اسرائیل به ایران می‌گذرد و در این مدت آمریکا نیز مستقیما وارد جنگ شد و برخی از تأسیسات هسته‌ای کشور را هدف قرار داده، فضای سیاسی و امنیتی کشور همچنان ملتهب و ناپایدار است. البته با توجه به اخباری که در خصوص آتش بس به دست می‌رسد،‌ در چنین شرایطی، بحث بازگشایی بازار سرمایه به یکی از تصمیم‌های حساس و چالش‌برانگیز تبدیل شده است.

بنا بر تعریف‌ها، استرس، واژه مبهمی است که برای توصیف موقعیت، شیء یا شخصی که باعث استرس می‌شود، احساس‌ها و پاسخ‌های جسمی که در فرد ایجاد می‌شود و در نهایت نتایج حاصل از آن به کار می‌رود. استرس حالتی است که وقتی رخ می‌دهد، افراد با رویدادهایی روبرو می‌شوند که آنها را تهدیدکننده سلامت جسمی یا روانشناختی خود می‌یابند.

‌بعد از جنگ روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲ سناریوهایی از آینده بازار نفت و تاثیر نگران‌کننده آن در زندگی مردم ایران وجود داشت. عده‌ای که با این دانش ناآشنا بودند یا مدیران سنتی انرژی ایران، این نوع نگاه را دوست نداشتند، اما واقعیت های آن سناریوها به مرور و طی تنها ۳ سال خود را نشان دادند. ‌

۹ روز پس از تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران، ایالات‌متحده بامداد یکشنبه رسما وارد جنگ شد و با بمباران سه مرکز هسته‌‌‌ای ایران، خاورمیانه را وارد فاز جدیدی کرد. نیویورک‌‌‌تایمز، در وصف این اقدام ترامپ که بدون کسب اجازه از کنگره انجام شده بود، اصطلاح «قمار بزرگ» را به کار برد و توضیح داد که حمله رئیس‌‌‌جمهور آمریکا به تاسیسات هسته‌‌‌ای ایران بزرگ‌ترین قمار ریاست جمهوری‌‌‌ دونالد ترامپ بود که ممکن است به پرخطرترین اقدام دوران ریاست جمهوری‌‌‌اش تبدیل شود.

همان‌‌‌گونه که قبلا هم پیش‌بینی می‌‌‌شد، بعد از حملات رژیم صهیونیستی به جمهوری اسلامی ایران و هدف قرار دادن مراکز نظامی و هسته‌‌‌ای توسط رژیم صهیونیستی، اسرائیل به تنهایی توان اینکه تمام مراکز هسته‌‌‌ای را از بین ببرد، نخواهد داشت. به همین دلیل هم پیش‌بینی می‌‌‌شد که آمریکا در انتهای کار، به کمک اسرائیل شتافته و تاسیسات فردو را از بین ببرد. در نهایت هم این اتفاق رخ داد. البته با توجه به اینکه ترامپ مهلت دو هفته‌‌‌ای برای احتمال شروع گفت‌وگوها و توافق در نظر گرفته بود، کمتر انتظار می‌‌‌رفت که آمریکا به همین زودی دست به‌‌‌کار شود. در واقع رئیس‌‌‌جمهور آمریکا، پیش از اتمام این فرصت دو هفته‌‌‌ای، به‌‌‌ناگهان و با یک فریب به تاسیسات فردو، نطنز و اصفهان حمله کرد و سبب شد تنش در منطقه به‌‌‌شدت افزایش یابد.

در شرایط حساس و پرالتهاب کنونی که ایران عزیز ما درگیر یکی از ‌‌بحران‌های امنیتی خطرناک دهه‌‌‌های اخیر شده است، آنچه بیش از هر چیز ضرورت دارد، حفظ آرامش ملی، تقویت همبستگی اجتماعی و پایبندی به اصول عقلانیت و خرد جمعی است. دشمنانی که خود را در جایگاه مدعی حقوق بشر و نظم جهانی جا زده‌‌‌اند، برخلاف همه موازین بین‌المللی، دست به اقداماتی زده‌‌‌اند که نقض صریح حاکمیت ملی و تهدید مستقیم صلح و امنیت منطقه‌‌‌ای است.

کشور اکنون در وضعیتی است که جامعه ایرانی و تمامیت ارضی کشور ایران دچار تجاوز شده است. این طور که از وضعیت جنگ می‌توان استدلال کرد، کل جامعه به همراه میراث تمدنی و تاریخی موجود در جامعه، به خطر افتاده است.

فعالان بخش خصوصی همواره بر لزوم همیاری و تعامل دولت و این بخش تاکید فراوانی داشته‌اند؛ حال با شرایط ویژه فعلی و حمله غیرمترقبه و دور از انتظار به خاک کشور عزیزمان ایران، این ضرورت دوچندان هم می‌شود، چراکه دولت و بخش خصوصی وظیفه دارند دوشادوش یکدیگر، هر آنچه در توان دارند برای هم‌وطنان صبور و میهن عزیزمان ایران انجام دهند. پرواضح است که فعالان اقتصادی همواره انتقاداتی به سیاست‌های گوناگون دولتی داشته‌اند، اما بخش خصوصی خود را ملزم می‌داند که در وضعیتی که گرفتار آن شده‌ایم، به حمایت از دولت بپردازد تا بعد از رفع خطر دشمن خارجی، معضلات داخلی را با گفت‌وگو رفع و رجوع کنیم. بدیهی است که کمیته‌های گوناگون برای مدیریت وضعیت کشور در شرایط جنگی ایجاد شده است؛ اما به نظر می‌رسد که تشکیل یک کمیته ویژه اقتصادی با حضور فعالان بخش خصوصی و دولت، می‌تواند سبب مدیریت بهتر اوضاع اقتصادی شود. در کمیته‌ ویژه‌ جنگ اقتصادی بخش خصوصی می‌تواند در کنار دولت تلاش کند تا میهن عزیزمان ایران و مردم صبورمان در چنین وضعیتی آسیب‌های کمتری متحمل شوند.

تنش‌های اخیر، بار دیگر زنگ خطر را برای منطقه‌ای که در سال‌های گذشته با سلسله‌ای از بحران‌های امنیتی، سیاسی و انسانی مواجه بوده، به صدا درآورد. حمله رژیم صهیونیستی به تاسیسات ایران که با پاسخ قاطع و متوازن جمهوری اسلامی مواجه شد، صرفا یک عملیات نظامی نبود، بلکه نمایانگر تلاش نظام‌مند آن رژیم برای کشاندن منطقه به درگیری‌های طولانی‌مدت، فرسایشی و مخرب است.

زیستن در زمانه جنگ، بمباران و مهلکه ‌ای که کشور متجاوز به جان میهن تحمیل کرده است، در نگاه اول بسیار سخت است. اما این مردم نجیب به نحوی رفتار می‌کنند گویا که هزاران سال چگونگی رفتار در بحبوحه شرایط جنگی را آموزش دیده‌اند؛ یکی خواهان آن است که اگر خانواده افراد مهاجرت‌کرده دچار سختی شده‌اند به آنها کمک کند و دیگری در زمانی که هنوز اینترنت ملی نشده بود، از طریق شبکه‌های اجتماعی اعلام می‌کند اگر شهر خود را ترک کرده‌اند و نگران هزینه‌های سکونت هستند، می‌توانند ‌میهمان آنها شوند. البته که فقط این نیست سیاستگذاران هم به تناسب همین شرایط، اقدامات به‌هنگامی مانند به‌تعویق انداختن مالیات‌ها انجام داده اند. فعالان اقتصادی نیز از این قافله عقب نمانده‌اند؛ آنها که یکه‌تازان سیستم تولید و تجارت در کارزار جهانی هستند که رژیم صهیونیستی علیه ایران به راه انداخته است.

واضح است که کشور ما در شرایط فعلی با جنگی تحمیلی از سوی یک رژیم غاصب و صهیونیستی مواجه شده است و همان طور که مشخص است در چنین جنگی، بخش‌‌‌های اقتصادی و امنیت اقتصادی کشور هم مورد هدف دشمن قرار می‌گیرد. در چنین وضعیتی، تعامل موثر و هم‌‌‌افزایی دولت و بخش خصوصی می‌تواند نقش کلیدی در تاب‌‌‌آوری کشور ایجاد کند. در این بزنگاه تاریخی، دولت وظیفه دارد که از بخش خصوصی حمایت کند و بخش خصوصی هم باید در کنار دولت بایستاد و نقش مسوولانه از خود ایفا کند تا به کمک یکدیگر بتوان از این بحران به سلامت عبور کرد.

در شرایطی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌‌‌‌وزیر اسرائیل، جنگی ویرانگر میان ایران و اسرائیل را با تجاوز مستقیم به خاک ایران در شب پنج‌شنبه آغاز کرده‌است، این پرسش ذهن بسیاری از تحلیلگران، سیاستگذاران و افکار عمومی را به خود مشغول داشته که فرجام چنین اقدامی چه خواهد بود؟

در روزهایی که ایران عزیز ما با یکی از حساس‌‌‌ترین مقاطع خود در سال‌های اخیر مواجه است، یک واقعیت بار دیگر با وضوح تمام نمایان شده است: میدان نبرد تنها صحنه‌‌‌ای برای نمایش قدرت سخت نیست، بلکه عرصه‌‌‌ای است که باید هم‌‌‌زمان با میدان دیپلماسی پیش برود تا بتوان آینده‌‌‌ای عزتمندانه و پایدار برای کشور رقم زد. در شرایطی که قدرت‌‌‌های منطقه‌‌‌ای و فرامنطقه‌‌‌ای سعی در تحمیل موازنه‌‌‌های جدید از مسیر زور دارند، تنها برخورداری از توان نظامی پیشرفته کافی نیست؛ بلکه این دیپلماسی هوشمند و حقوق‌‌‌محور است که می‌تواند استمرار مقاومت در میدان را به دستاوردی پایدار در میز مذاکره تبدیل کند.