ایران و کریدور زنگزور
دور زدن این مسیر، برای کالاهای وارداتی و صادراتی ایران موجب افزایش هزینه و زمان است که در هر دو مورد ایران به‌شدت متضرر خواهد شد. موضوع محدود به زیان‌های اقتصادی نخواهد بود و قدرت گرفتن جهان پان‌ترک و ارتباط زمینی آنها، یکی از پتانسیل‌های دشمنی آینده آنها با ایران می‌تواند باشد. هر چند با تهدیدهای ایران، جمهوری آذربایجان و ارمنستان درباره این کریدور با احتیاط عمل می‌کردند، لیکن کشور سوم قدرتمند، هوشمند و فرصت‌طلب، سر بزنگاه سهم اصلی کیک بزرگ را برداشت و خود را حاکم بلامنازع این گذرگاه استراتژیک کرد و آن دو کشور چاره‌ای غیر از قبول «ارباب جدید» نداشتند. ترامپ با این حرکت، غیر از منافع کلان مادی برای آمریکا، کنترل استراتژیک بر این گذرگاه به‌شدت حیاتی و تجاری خواهد داشت که دسترسی به ماورای قفقاز و کشورهای آن سوی خزر را تسهیل کرده و به حاکمیت ۱۰۰ساله روس‌ها بر این مناطق پایان خواهد داد.
اکنون ما مانده‌ایم و طرف‌های متعدد این موضوع:
- یک طرف یک کشور قدرتمند و زیاده‌خواه، دو کشور مطیع، روسیه مسلوب‌الاختیار و کشورهای ساکت تماشاچی.
- و طرف دیگر ایران، تنها در عرصه بین‌الملل، دارای پروندههای متعدد بین‌المللی.
چه می‌توان کرد؟
در کنوانسیون‌های بین‌المللی تغییرات مرزهای بین‌المللی پذیرفته نیست. لیکن تغییرات داخل یک کشور مستقیما منافع و دسترسی‌های قانونی کشور ثالثی را هدف قرار داده و آن را قطع کرده است. هرچند چنین موردی به‌صراحت در قوانین بین‌الملل وجود ندارد، لیکن ایران با ادعای نیاز به مسیر تجاری مبادلات صلح‌آمیز، شاید بتواند برخی کشورهای بی‌طرف را به سوی خود جلب کرده و افکار عمومی جهان را به این ظلم به آینده ایران بیشتر آگاه سازد.
تشکیل کارگروه حقوقی- دیپلماتیک و دعوت از استادان حقوق بین‌الملل، وکلای بین‌المللی و دیپلمات‌های باتجربه ایرانی برای تدوین پرونده حقوقی (شامل استدلال بر نقض حق دسترسی، تفسیر بندهای بیانیههای سه‌جانبه و مفاد حقوق عرفی و معاهداتی) ضروری است.
اجازه عبور به چنین کریدوری از حق حاکمیت ارمنستان بر سرزمین خود سرچشمه گرفته است؛ لیکن حتما این امکان وجود دارد که در چند نقطه از این مسیر، از طریق «پل‌های روگذر یا مسیرهای زیرگذر» از این کریدور، دسترسی حداقلی برای ارتباط زمینی ایران و ارمنستان محفوظ بماند.
موضوع دسترسی‌های زیرگذر و روگذر ایران بر فراز یا از زیر این کریدور می‌تواند یکی از خواسته‌های ایران در مذاکرات با آمریکا باشد. مطالبه «گذرگاه‌های روگذر/زیرگذر» به‌عنوان شرط موافقت در مذاکرات با طرف‌های ذی‌ربط (آمریکا/آذربایجان/ارمنستان) برای ایجاد چند نقطه عبوری برای حفظ اتصال مستقیم ارمنستان - ایران، مطالبه مشروعی است.
مواضع کشورهای درگیر در این ماجرا برای چنین درخواستی چنین برآورد می‌شود:
- ارمنستان به احتمال زیاد کاملا موافق دسترسی ایران به موضوع خواهد بود؛ چون علاوه بر حفظ ارتباط زمینی با ایران، از حق ترانزیت کالاهای ایرانی همچنان برخوردار خواهد شد.
- موضع ترامپ بستگی زیادی به روابط با ایران و چگونگی مطرح ساختن این درخواست از سوی ایران دارد. نکته مهم آن است که می‌توان به ترامپ یادآوری کرد که پیمان صلحش نباید و نمی‌تواند به ضرر هنگفت کشور ثالثی باشد و ممکن است چنین ادعایی جایزه نوبل صلح او را به خطر اندازد!
- جمهوری آذربایجان و ترکیه احتمالا مخالف هستند، لیکن مخالفت خود را چندان علنی نخواهند کرد.
- روسیه دارای منافع زیادی برای حفظ این راه برای ایران است، لیکن بستگی به معاملات پوتین با ترامپ بر سر اوکراین دارد.
موارد دیگری که باید مورد توجه و اقدام قرار گیرد:
- طرح دیپلماسی چندجانبه: رایزنی با ارمنستان و صدور بیانیه مشترک و درخواست همکاری مشترک تا موضوع از حالت دوطرفه خارج و جنبه بین‌المللی پیدا کرده و فشار سیاسی بر طرف‌های ثالث را افزایش دهد. احتمالا کشور گرجستان نیز به‌دلیل منافع ترانزیتی کالاهای ایرانی بتواند به این جمع ملحق شود.
- به‌کارگیری دیپلماسی نرم و بدون هیاهو و شعار با تکیه بر موازین بین‌المللی و روابط دوستانه و تجاری بین کشورها.
- فعال‌سازی دیپلماسی عمومی: تهیه گزارشی مستند و خلاصه شده به زبان انگلیسی و ارسال به نهادهای بین‌المللی، رسانههای بین‌المللی و مراکز پژوهشی بی‌طرف تا افکار عمومی جهانی را حساس کند.
- اعتراض ارامنه ایران به قطع راه‌های دسترسی آسان زمینی به کشور ارمنستان برای دیدار اقوام و احتمالا اعتراض شهروندان ارمنستانی به این موضوع.
* استاد بازنشسته اقتصاد
