غلبه بر خشکسالی با قنات‌های یزد

یکی از این شاهکارهای ماندگار در کنار آثار طبیعی و البته آثار تاریخی، قنات است که سرچشمه تاریخ، تمدن و آبادانی خطه کویری یزد در همین هنر مملو از هنرهای مهندسی هنرمندان و مقنی‌های گذشته این دیار ایران زمین قرار دارد.

قنات‌های یزد، از مهم‌ترین شاهکارهای مهندسی ایران هستند و در واقع ابداع این قنات‌ها توسط نیاکان ما در اقلیم خشکی مانند ناحیه مرکزی ایران را می‌توان راه حلی هوشمندانه برای غلبه بر چالش کم‌آبی و خشکسالی‌های فصلی و نشان‌دهنده توانمندی‌های بشر در مدیریت منابع آبی در مناطق خشک و نیمه‌خشک دانست.

قریب به ۳ هزار و ۱۰۰ رشته قنات در سامانه قنوات استان یزد به ثبت رسیده‌اند که بیشترین تعداد آنها در شهرستان‌های تفت و مهریز واقع شده‌اند. در واقع مهد قنات استان یزد شهرستان تفت است با داشتن ۲ هزار رشته قنات نیازمند بازسازی بدنه مدیریتی در جهت افزایش راندمان عملکردی این یادگار تاریخی و راز ماندگاری و حیات کویر است.

اهمیت قنات در دیار «کار، کاریز و کاهگل» تا جایی بوده که مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی به عنوان یک مرکز گروه دو یونسکو و تحت نظارت این سازمان از سال ۱۳۸۵ به صورت رسمی در شهر یزد آغاز به کار کرده است.

با وجودی که به دلیل استفاده از فن‌آوری‌های پیشرفته، نیازی به استخراج آب از طریق قنات نیست ولی اکنون هم، حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از سطح زیر کشت کشاورزی استان یزد از طریق قنوات آبیاری می‌شود. با این حال، برخی از رشته قنات‌های یزد در شهرهای زارچ، یزد، تفت و مهریز، به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری مطرح هستند و هر ساله تعداد زیادی از گردشگران و عاشقان گذشته این آب و خاک، با قدم زدن در پله‌های آب‌انبارها به دیدن مجرای ورودی آب یعنی قنات‌ها می‌روند.

قنات زارچ، یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین قنات‌های ایران و جهان به شمار می‌رود و به عنوان یک شاهکار مهندسی آب و نماد تمدن کهن ایرانی، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. قنات زارچ در میان قنات‌های یزد، ایران و جهان طولانی‌ترین نمونه است؛ قدمت این قنات ۱۰۰ کیلومتری به قرن ۱۳ میلادی بازمی‌گردد. حتی ساخت مسجد تاریخی یزد نیز پس از قنات زارچ و برای استفاده از آب قنات برای شست‌وشو و وضو گرفتن در مسیر آن، انجام گرفته است.

مسیر طولانی قنات زارچ از روستای فهرج آغاز شده و با گذشتن از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه به میدان امیر چخماق می‌رسد و با عبور از آن و خروج از شهر به زارچ می‌رسد و بیش از هزار حلقه چاه در سه شاخه شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است.  کل قنات متعلق به بخش خصوصی و در مالکیت چند خانواده بومی همان محل است؛ دهانه مربعی شکل چاه‌های این رشته قنات‌های یزد، نشانگر سبک آنها بوده و مشخصا به پیش از اسلام بازمی‌گردد.

امروز که بیش از هر روز، کشور با بحران کم‌آبی مواجه شده می‌توان به خوبی به عظمت این مهندسی هنرمندانه ایرانی‌ها و به ویژه یزدی‌ها پی برد و فهمید که قنات‌ها، برخاسته از درک عمیق ایرانیان از طبیعت و اقلیم، هنوز هم می‌توانند راه‌حلی پایدار برای عبور از بحران آب باشند.

استفاده از آنها به معنای بازگشت به یک سازوکار خودکفا، امن و هماهنگ با زیست‌بوم و همچنین استراتژی بازآفرینی شده برای تاب آوری در برابر بحران‌های فعلی است هر چند که چاه‌های عمیق و موتورهای قدرتمند، شیره آب را از دل چند متر خاک بیرون کشیده باشند. مطمئنا، قنات‌ها به عنوان راز ماندگاری کویر امروز هم می‌توانند بقا را در دل استانی که انواع و اقسام کارخانه‌های آلاینده سر به فلک کشیده و راه تنفس بشر را تنگ کرده، زنده نگه داشته و امید آیندگان نه تنها در یزد بلکه در تمام نقاط کویری ایران از جمله یزد، اصفهان، سمنان و بخشی از خراسان بزرگ باشند.