چشم‌‌‌انداز کالای خاص در صنعت پتروشیمی بررسی شد
تابلوی ریسک مقابل تولید «اتیلن»
نقش اتیلن در صنایع مختلف، آن را به عنصری استراتژیک در اقتصاد جهانی بدل کرده است؛ ماده‌‌‌ای که در تولید انواع محصولات پلاستیکی، بسته‌‌‌بندی، خودرو، الیاف مصنوعی، مصالح ساختمانی و حتی تجهیزات پزشکی نقشی حیاتی دارد. ایران به‌‌‌واسطه برخورداری از منابع گسترده گاز طبیعی، ظرفیت بالایی در تولید اتیلن دارد. بر اساس آخرین آمار منتشر شده توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، در سال ۱۴۰۳ ظرفیت تولید اتیلن در کشور حدود ۸.۸میلیون تن در سال برآورد شده است. این میزان تولید، ایران را پس از عربستان سعودی (۱۷.۷ میلیون تن) در جایگاه دوم منطقه خاورمیانه قرار داده است.
طبق پیش‌بینی نهادهای بین‌المللی مانند ICIS و Argus، تقاضای جهانی برای اتیلن در دوره ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۸ با میانگین رشد سالانه بیش از ۳ درصد، به حدود ۲۱۶ میلیون تن خواهد رسید. این رشد عمدتا از ناحیه افزایش مصرف کالاهای نهایی، رشد شهرنشینی، توسعه بازارهای مصرف در اقتصادهای نوظهور و گسترش صنعت بسته‌‌‌بندی ناشی می‌شود. با وجود این چشم‌‌‌انداز رشد فزاینده، بازار اتیلن با چالش‌‌‌های ساختاری مهمی روبه‌‌‌روست. یکی از شاخص‌‌‌های کلیدی در این زمینه، نرخ بهره‌‌‌برداری از ظرفیت‌‌‌های موجود است. این نرخ نشان می‌دهد چه میزان از ظرفیت نصب‌‌‌شده واقعا در مدار تولید قرار دارد.
در صنعت پتروشیمی، نرخ بهره‌‌‌برداری بالای ۸۵درصد به‌‌‌عنوان وضعیت مطلوب تلقی می‌شود، چراکه در این شرایط حاشیه سود تولیدکنندگان حفظ شده و هزینه‌‌‌های ثابت سرشکن می‌‌‌شوند.
بر اساس تحلیل‌‌‌های ICIS، میانگین جهانی نرخ بهره‌‌‌برداری که در سه دهه گذشته در سطح مطلوب ۸۸درصد بوده، در بازه زمانی ۲۰۲۴ تا ۲۰۳۰ به حدود ۷۹درصد کاهش خواهد یافت. این کاهش، عمدتا ناشی از ضعف در سمت تقاضا، ظرفیت‌‌‌سازی مازاد و سیاست‌‌‌های توسعه‌‌‌گرای کشورهایی چون چین و عربستان است که فراتر از منطق اقتصادی، به دلایلی چون خودکفایی راهبردی و افزایش ارزش‌‌‌افزوده داخلی در حال توسعه پروژه‌‌‌های پتروشیمی هستند.
در سناریوی پایه ICIS، رشد سالانه ظرفیت تولید اتیلن در جهان به‌‌‌طور میانگین ۷ میلیون تن برآورد شده است. اما برای بازگشت به سطح بهره‌‌‌برداری مطلوب و اقتصادی، این عدد باید تا ۹۰درصد کاهش یابد و به حدود ۸۰۰هزار تن در سال برسد. تحقق چنین تعادلی مستلزم خروج واحدهای غیررقابتی و قدیمی از مدار تولید، به‌‌‌ویژه در مناطقی مانند اروپا، کره‌جنوبی، تایوان و سنگاپور خواهد بود. از منظر جغرافیایی، ایالات متحده و چین دو بازیگر تعیین‌‌‌کننده بازار اتیلن در دهه آینده خواهند بود.
چشم‌‌‌انداز صنعت نشان می‌دهد، در میان‌‌‌مدت، آمریکا به‌‌‌واسطه دسترسی به منابع خوراک ارزان و توسعه پروژه‌‌‌های مشترک جدید در ایالت‌‌‌هایی مانند تگزاس، موقعیت رقابتی خود را حفظ خواهدکرد. چین نیز قصد دارد با هدف رسیدن به خودکفایی کامل در زنجیره ارزش پتروشیمی تا سال ۲۰۳۰، با سیاست‌‌‌های حمایتی و برنامه‌‌‌ریزی دولتی، ظرفیت‌‌‌های گسترده‌‌‌ای را وارد مدار کند.
بازار اتیلن نه‌‌‌فقط از منظر حجم و ارزش، بلکه به‌‌‌عنوان نمادی از شرایط ساختاری و پایداری صنعت پتروشیمی اهمیت دارد. توان اقتصادها در مدیریت ظرفیت‌‌‌ها، انطباق با تحولات بازار جهانی و واکنش به الزامات زیست‌‌‌محیطی و رقابت ژئوپلیتیک، مسیر آینده این بازار راهبردی را تعیین خواهد کرد.
در این میان، نوآوری‌‌‌هایی نظیر تولید بیو-اتیلن، بهره‌‌‌گیری از فناوری کراکینگ بخار برقی و توسعه فناوری‌‌‌های جذب و ذخیره کربن (CCS)، تلاش‌‌‌هایی برای هم‌‌‌راستاکردن صنعت پتروشیمی با الزامات اقتصاد سبز و کاهش ردپای کربن به شمار می‌‌‌روند. بااین‌حال، تحقق پایدار این مسیر، نیازمند تغییر در الگوهای سرمایه‌گذاری جهانی و بازنگری در سیاست‌‌‌های صنعتی و زیست‌‌‌محیطی است.
فرصت از‌دست‌رفته؟
با توجه به دسترسی ایران به منابع عظیم گاز طبیعی، استفاده از اتان به‌‌‌عنوان خوراک، گزینه‌‌‌ای اقتصادی و به‌‌‌صرفه برای تولید اتیلن محسوب می‌شود؛ همچنین فرآیند تولید اتیلن از اتان در مقایسه با سایر خوراک‌‌‌ها، علاوه بر هزینه کمتر، محصولات جانبی کمتری نیز تولید می‌کند. اما آنچه مانع شکوفایی کامل ظرفیت تولید اتیلن در ایران شده، چالش‌‌‌های ساختاری در تامین خوراک و مدیریت زنجیره تامین است.
این در حالی است که بر اساس برآورد‌‌‌ها، اجرای پروژه‌‌‌هایی با ظرفیت سالانه بالا در مناطق مختلف از جمله جنوب و غرب کشور، در صورت بهره‌‌‌برداری کامل، می‌توانست ظرفیت تولید اتیلن ایران را تا سال ۱۴۰۶ به حدود ۱۱.۹میلیون تن برساند.
تحقق این هدف اما مستلزم بازنگری جدی در سیاست‌‌‌های تامین پایدار خوراک، جذب سرمایه‌گذاری اثربخش در زنجیره پایین‌‌‌دستی و به‌‌‌کارگیری فناوری‌‌‌های روز است. از سوی دیگر روند نوسانی سودآوری در شرکت‌های تولید اتیلن کشور، ضرورت اصلاح سیاست‌‌‌های پشتیبانی، افزایش بهره‌‌‌وری عملیاتی و ارتقای تاب‌‌‌آوری مالی و فنی واحدهای تولیدی را بیش از پیش آشکار می‌‌‌سازد.
فرصت‌‌‌های صنعت اتیلن در ایران
در حال حاضر، صنعت اتیلن ایران با فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌های متعددی روبه‌‌‌روست که مسیر توسعه آن را در سال‌های آینده تعیین می‌کند. توسعه زنجیره پایین‌‌‌دستی، به‌‌‌ویژه در حوزه پلی‌‌‌اتیلن و مشتقات آن، از مهم‌ترین این فرصت‌‌‌هاست. صادرات محصولات نیمه‌‌‌خام، در حالی ادامه دارد که فرآوری آنها در داخل، می‌تواند ارزآوری، اشتغال و صادرات غیرنفتی را تقویت کند.
پروژه‌‌‌های توسعه‌‌‌ای در کشور نقش مهمی در افزایش ظرفیت تولید و خودکفایی دارند و می‌توانند پایگاهی برای گسترش صادرات ایران در افق ۱۴۰۶ تا ۱۴۱۱ باشند. از سوی دیگر، رشد تقاضای جهانی برای محصولات پلیمری، به‌‌‌ویژه در بازارهای نوظهور آسیایی و آفریقایی، فرصت مهمی برای ارتقای جایگاه ایران در زنجیره جهانی فراهم کرده است.
چالش‌‌‌های صنعت اتیلن در ایران
با این حال، چالش‌‌‌هایی مانند کمبود پایدار خوراک، نوسانات نرخ ارز و قیمت گاز، افزایش هزینه‌‌‌های انرژی و تحریم‌‌‌های اقتصادی، روند توسعه را با تهدید مواجه کرده‌‌‌اند. ضعف در مدیریت زنجیره تامین و فاصله تکنولوژی با رقبا نیز بهره‌‌‌وری و رقابت‌‌‌پذیری این صنعت را کاهش داده است. در سطح بین‌المللی نیز، رقابت فشرده و خطر تعطیلی ظرفیت‌‌‌های تولیدی در مناطق با هزینه بالا، فضای فعالیت را برای تولیدکنندگان بدون مزیت نسبی دشوارتر کرده است. درنتیجه، آینده این صنعت به اصلاح سیاست‌‌‌ها، تقویت زیرساخت‌‌‌ها و حمایت موثر از زنجیره پایین‌‌‌دستی وابسته است.
توصیه‌‌‌های سیاستی
برای عبور از تنگناهای موجود و بهره‌‌‌برداری موثر از ظرفیت‌‌‌های صنعت اتیلن، تدوین راهبردی جامع و منسجم ضروری به‌نظر می‌‌‌رسد. این صنعت، به‌‌‌عنوان یکی از رکن‌‌‌های اصلی زنجیره ارزش پتروشیمی، نیازمند سیاست‌‌‌هایی هماهنگ برای ارتقای بهره‌‌‌وری داخلی و تثبیت جایگاه جهانی است.
نخستین گام را می‌توان تقویت پیوند ساختاری میان بخش‌‌‌های نفت، گاز و پتروشیمی دانست؛ به‌‌‌ویژه از طریق توسعه زیرساخت‌‌‌های جمع‌‌‌آوری گازهای همراه و تامین پایدار خوراک، که می‌تواند ظرفیت‌‌‌های بلااستفاده را فعال و ریسک پروژه‌‌‌های جدید را کاهش دهد. در کنار آن، جذب سرمایه‌گذاری، با بهره‌‌‌گیری از سرمایه، دانش و فناوری روز، زمینه‌‌‌ساز بهبود کیفیت، افزایش راندمان و ورود به بازارهای رقابتی خواهد بود؛ مشروط به آنکه فضای سرمایه‌گذاری شفاف و بدون نوسان فراهم شود.
گسترش تعاملات اقتصادی با بازارهای نوظهور، از آسیای مرکزی تا شرق آفریقا، نیز ابزار مهمی برای کاهش وابستگی به مقاصد محدود صادراتی و ایجاد فرصت‌‌‌های تجاری جدید است. در این مسیر، بهره‌‌‌برداری از مزیت‌‌‌های ترانزیتی، توافقنامه‌‌‌های دوجانبه و صادرات خدمات فنی نقش کلیدی دارد. همزمان، توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی و تکمیلی در قطب‌‌‌های پتروشیمی کشور می‌تواند با خلق ارزش‌‌‌افزوده، اشتغال‌زایی و کاهش خام‌‌‌فروشی، به تقویت بنیه تولیدی منجر شود.
چشم‌‌‌انداز صنعت
با توجه به روند رو به رشد تقاضای جهانی برای اتیلن و محصولات پلیمری، ایران با دارا بودن منابع غنی گاز، نیروی انسانی متخصص و ظرفیت‌‌‌های توسعه‌‌‌ای مناسب، می‌تواند به یکی از بازیگران اصلی این صنعت در سطح جهانی تبدیل شود. اما تحقق این چشم‌‌‌انداز، نیازمند عبور از موانع ساختاری، اصلاح سیاست‌‌‌های کلان و مهم‌تر از همه، اراده برای هم‌‌‌افزایی میان دولت و بخش خصوصی است.
