مقدمه‌‌‌ای بر ابزارهای مشتقه

این ابزارها، قراردادهای مالی هستند که ارزش آنها از یک دارایی پایه مانند سهام، اوراق قرضه، کالا، ارز یا حتی شاخص‌‌‌های اقتصادی مشتق می‌شود. در بازار سرمایه، ابزارهای مشتقه به سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی امکان می‌دهد تا با استفاده از استراتژی‌‌‌های پیچیده‌‌‌تر، ریسک‌‌‌های خود را مدیریت کرده و از فرصت‌‌‌های سودآوری بهره‌‌‌مند شوند. این ابزارها شامل انواع مختلفی مانند «قرارداد آتی یا فیوچرز»، «پیمان آتی یا فوروارد»، «قرارداد اختیار معامله یا آپشن» و «قرارداد معاوضه یا سوآپ‌‌‌» می‌‌‌شوند.

یکی از مهم‌ترین کاربردهای ابزارهای مشتقه، پوشش ریسک است. به عنوان مثال، تولیدکنندگان می‌توانند با استفاده از قراردادهای آتی، قیمت محصولات خود را برای آینده تثبیت کنند و از نوسانات قیمت در امان بمانند. همچنین، این ابزارها به افزایش نقدشوندگی بازار و کشف قیمت کارآمدتر کمک می‌کنند. با‌این‌حال، استفاده از ابزارهای مشتقه نیازمند دانش و تخصص کافی است، زیرا در عین حال که می‌توانند ابزاری قدرتمند برای مدیریت ریسک باشند، در صورت استفاده نادرست می‌توانند ریسک‌‌‌های قابل‌توجهی را نیز به همراه داشته باشند. به همین دلیل، آشنایی با این ابزارها و درک صحیح از نحوه عملکرد آنها برای سرمایه‌گذاران و فعالان بازار سرمایه ضروری است.

قرارداد آتی یا فیوچرز

قرارداد آتی (Future contract) نوعی ابزار مشتقه است که طی آن خریدار متعهد می‌شود یک دارایی پایه را در تاریخی معین در آینده و با قیمتی مشخص خریداری کند و فروشنده نیز متعهد می‌شود همان دارایی را با همان شرایط به خریدار بفروشد. در قراردادهای آتی، موضع معاملاتی خریدار را پوزیشن خرید (Long Position) و فروشنده را پوزیشن فروش (Short Position) می‌‌‌نامند. ویژگی مهم قرارداد آتی این است که این قراردادها معمولا در بورس‌‌‌های سازمان‌‌‌یافته قابل معامله هستند، و کلیه مشخصات قرارداد از جمله اندازه، کیفیت دارایی پایه، تاریخ سررسید و قیمت، توسط بورس استانداردسازی می‌شود. همچنین در بازارهای بین‌المللی، قرارداد آتی روی طیف متنوعی از دارایی‌‌‌ها از جمله کالاها (مانند نفت و طلا)، ارزها، شاخص سهام و حتی ابزارهای نرخ بهره معامله می‌شود.

پیمان آتی یا فوروارد

پیمان آتی یا فوروارد (Forward Contract) نیز نوعی قرارداد مشتقه است که طی آن طرفین متعهد می‌‌‌شوند دارایی پایه را در آینده با قیمتی توافقی مبادله کنند، اما برخلاف قرارداد آتی، پیمان فوروارد به صورت خارج از بورس (Over The Counter) یا (OTC) و در قالب توافق‌‌‌های خصوصی تنظیم می‌‌‌گردد. بنابراین، ویژگی‌‌‌های فنی هر پیمان فوروارد (شامل مقدار، کیفیت، تاریخ تحویل و سایر شرایط) به طور کامل توسط طرفین قرارداد تعیین می‌شود، و هیچ استانداردسازی وجود ندارد. در حالی که در قراردادهای آتی معاملات ثانویه به راحتی ممکن است، اغلب قراردادهای فوروارد تا سررسید ادامه پیدا کرده و به تحویل واقعی دارایی پایه منجر می‌‌‌شوند. 

قرارداد اختیار معامله یا آپشن

قرارداد اختیار معامله (Option Contract) به دارنده اختیار این حق را می‌دهد (ولی نه الزام) که دارایی معینی را در تاریخی خاص یا تا یک بازه زمانی معین، با قیمتی از پیش تعیین‌‌‌شده خریداری کند (اختیار خرید یا Call Option) یا بفروشد (اختیار فروش یا Put Option). در این نوع از قرارداد، شخص دارنده اختیار خرید مبلغی را تحت عنوان «پرمیوم» می‌پردازد و با پرداخت این مبلغ این حق را برای خود می‌خرد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمت معین که به آن قیمت اعمال می‌گویند، در تاریخی مشخص یا قبل از آن تاریخ خریداری کند.

در مقابل دارنده اختیار فروش نیز با پرداخت مبلغی این حق را پیدا می‌کند که دارایی مدنظر را که در قرارداد به طور دقیق ذکر شده است، با قیمت و تاریخ معین شده یا پیش از آن بفروشد. همچنین دو نوع اختیار معامله رایج وجود دارد: اختیار معاملات اروپایی (که تنها در سررسید قابل اجرا هستند) و اختیار معاملات آمریکایی (که در هر زمان تا سررسید قابل اجرا هستند).

قرارداد معاوضه یا سوآپ

قرارداد معاوضه یا سوآپ (Swap Contract) نوعی ابزار مشتقه است که طی آن دو طرف توافق می‌کنند در بازه‌‌‌ای زمانی مشخص، جریان‌‌‌های نقدی با مشخصات معین را با یکدیگر معاوضه نمایند. رایج‌‌‌ترین انواع سوآپ عبارت‌‌‌اند از: سوآپ نرخ بهره (Interest Rate Swap)، که در آن دو طرف بهره‌‌‌های ثابت و شناور را مبادله می‌کنند؛ سوآپ ارزی 

(Currency Swap)، که مبادله جریان‌‌‌های ارزی مختلف را ممکن می‌‌‌سازد؛ و سوآپ کالا (Commodity Swap)، که جریان‌‌‌های مربوط به قیمت کالاها میان طرفین مبادله می‌شود. هر سوآپ معمولا متشکل از مجموعه‌‌‌ای تبادل‌‌‌های دوره‌‌‌ای است که نحوه محاسبه و پرداخت مبالغ در هر دوره بر اساس فرمول‌‌‌ها و شرایط از پیش تعیین‌‌‌شده صورت می‌گیرد.

به این ترتیب می‌توان گفت که که ابزارهای مشتقه، قراردادهای مالی هستند که ارزش آنها از دارایی پایه مشتق می‌شود. این ابزارها شامل قراردادهای آتی، پیمان‌‌‌های آتی، اختیار معامله و قراردادهای معاوضه می‌‌‌شوند. یادگیری و استفاده از آنها به دلیل نقش مهمی که در مدیریت ریسک، کسب سود از نوسانات بازار و ایجاد استراتژی‌‌‌های پیچیده معاملاتی دارند، ضروری است. امروزه ابزارهای مشتقه نه تنها به سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها و نهادهای مالی این امکان را می‌دهند که ریسک‌‌‌های خود را پوشش دهند و از نوسانات نامطلوب قیمت دارایی‌‌‌های پایه محافظت کنند، بلکه ابزار بسیار مهمی برای مدیریت پرتفوی و برنامه‌‌‌ریزی مالی محسوب می‌‌‌شوند.

در نهایت، ابزارهای مشتقه به‌‌‌عنوان بخش جدایی‌‌‌ناپذیر بازارهای مالی مدرن، نقش کلیدی در افزایش عمق و کارآیی بازار و ارتقای پویایی و ثبات اقتصادی ایفا می‌کنند. وجود آموزش تخصصی، مقررات موثر و زیرساخت‌‌‌های کارآمد، می‌تواند تاثیر چشمگیری در به‌‌‌کارگیری صحیح و سودمند این ابزارها برای اقتصاد هر کشور داشته باشد. از این رو، درک درست و به‌‌‌روزرسانی دانش مربوط به ابزارهای مشتقه، برای هر فعال اقتصادی و مالی اهمیت ویژه دارد.