نقش ژئواکونومیک شرق ایران در تامین امنیت اقتصادی و پایداری ملی
از میان همه استان‌‌‌های ایران، شاید هیچ منطقه‌‌‌ای به‌‌‌اندازه سیستان و بلوچستان واجد ظرفیت‌‌‌های راهبردی و در‌عین‌حال مغفول نباشد؛ چه در حوزه موقعیت جغرافیایی، چه منابع انسانی، چه پتانسیل مرزی، و چه در زمینه اتصال به بازارهای منطقه‌‌‌ای.
اکنون و پس از جنگ، دولت چهاردهم در حرکتی مهم، با صدور دستور رسمی ریاست محترم جمهور و تفویض اختیار ویژه به استاندار سیستان و بلوچستان، واردات کالاهای اساسی و مایحتاج کشور را از طریق این استان مجاز اعلام کرده است.
این اقدام نه‌‌‌تنها سیستان و بلوچستان را به نقطه آغاز یک دکترین اقتصادی جدید شرق‌‌‌محور بدل می‌‌‌سازد، بلکه پیام روشنی به سرمایه‌گذاران، مدیران و مسوولان داخلی و منطقه‌‌‌ای دارد: شرق کشور دیگر حاشیه نیست، بلکه محور جدید بازسازی ملی است.
دروازه شرقی ایران؛ گلوگاه پیوند با جنوب آسیا
استان سیستان و بلوچستان با وسعتی نزدیک به ۱۸۷هزار کیلومترمربع، نه‌‌‌تنها دومین استان پهناور کشور است، بلکه دارای طولانی‌‌‌ترین مرز زمینی با دو کشور مهم افغانستان و پاکستان است. این ویژگی، اگرچه در گذشته گاه منشأ تهدید بوده، اما امروز می‌تواند به دروازه‌‌‌ای برای فرصت بدل شود.
از سوی دیگر، دسترسی به دریای عمان و اقیانوس هند از طریق بندر چابهار، استان را به یگانه نقطه اتصال ایران به آب‌‌‌های آزاد جهانی بدون عبور از تنگه هرمز بدل کرده است. این ویژگی در زمان تحریم یا تهدید، یک مزیت استراتژیک به شمار می‌‌‌آید.
افزون بر چابهار، منطقه آزاد تجاری در حال توسعه مانند سیستان و گذرگاه‌‌‌های مرزی نظیر میلک، میرجاوه، کوهک و ریمدان، هم‌‌‌اینک به‌‌‌عنوان مسیرهای وارداتی - صادراتی مکمل می‌توانند بار بخشی از تجارت ملی را به دوش بکشند. زیرساخت‌‌‌سازی، آزادسازی مسیرهای گمرکی و ایجاد مناطق لجستیکی، می‌تواند به رشد پایدار منطقه منجر شود.
دوران بازسازی؛ سیستان در نقش مرکز لجستیک ملی
کشور در دوران پساجنگ با سه چالش اساسی روبه‌روست: تامین فوری کالاهای اساسی، ترمیم زیرساخت‌‌‌های آسیب‌‌‌دیده و کاهش فشار از مسیرهای سنتی وارداتی مانند خرمشهر، بندرعباس و بازرگان. تفویض اختیار ویژه به استاندار سیستان و بلوچستان در زمینه واردات کالاهای استراتژیک، به‌‌‌معنای باز کردن دروازه‌‌‌ای جدید برای ورود اقلام ضروری است.
از آن‌‌‌سو، این استان با دسترسی مستقیم به پاکستان، امکان واردات ارزان نهاده‌‌‌های دامی و قطعات صنعتی را دارد. زیرساخت‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل چابهار - زاهدان، که به شبکه ریلی سراسری متصل می‌شود، در کنار ایجاد مراکز انبار کالا و ترمینال‌‌‌های چندمنظوره بار، سیستان و بلوچستان را به نقطه تعادل در تراز لجستیکی کشور بدل می‌‌‌سازد.
ظرفیت‌‌‌های خاموش استان؛ معدن، انرژی و نیروی انسانی جوان
یکی از پتانسیل‌‌‌های راهبردی استان سیستان و بلوچستان که هنوز وارد مدار بهره‌‌‌برداری کامل نشده، حضور ذخایر مهم معدنی و منابع تجدیدپذیر انرژی است. معادن طلا، تیتانیوم، مس، کرومیت، آهن و لیتیوم که به‌‌‌خصوص در منطقه سراوان، تفتان و ایرانشهر شناسایی شده‌‌‌اند، می‌توانند خوراک خام صنایع ملی و صادراتی باشند.
پروژه‌‌‌های جدید استخراج و فرآوری، با ایجاد خوشه‌‌‌های صنعتی در اطراف شهرهای معدنی، می‌توانند اشتغال پایدار برای هزاران نفر از جوانان منطقه فراهم آورند. همچنین، ظرفیت فوق‌‌‌العاده انرژی خورشیدی و بادی در جنوب و شمال استان (به‌‌‌ویژه میل نادر) می‌تواند زیرساخت‌‌‌های سبز برق‌‌‌رسانی به صنایع، مناطق مسکونی و پروژه‌‌‌های کشاورزی را تامین کند.
در کنار همه اینها، جمعیت جوان، تحصیل‌‌‌کرده و پرانگیزه استان، سرمایه‌‌‌ای اجتماعی و انسانی است که با برنامه‌‌‌ریزی می‌توان آن را به موتور توسعه منطقه‌‌‌ای تبدیل کرد.
توسعه؛ پاسخ بلندمدت به ناامنی‌‌‌های شرق
شرق ایران در دهه‌‌‌های گذشته، به‌‌‌ویژه مناطق مرزی سیستان و بلوچستان، همواره با چالش‌‌‌هایی در حوزه امنیت مواجه بوده است؛ از قاچاق سازمان‌‌‌یافته و افراط‌‌‌گرایی تا تبعیض‌‌‌های ساختاری. اما تجربه‌‌‌های جهانی نشان داده است که پاسخ ریشه‌‌‌ای به ناامنی، نه در برخورد سخت، بلکه در توسعه پایدار است.
با گشودن مسیرهای قانونی تجارت، ایجاد اشتغال فراگیر، توسعه زیرساخت‌‌‌های آموزشی و سلامت و فعال‌‌‌سازی ظرفیت‌‌‌های اقتصادی منطقه، می‌توان سیستان و بلوچستان را به نقطه‌‌‌ای امن و پررونق تبدیل کرد. اقتصاد، بزرگ‌ترین سپر امنیتی برای استان است.
فرصت امروز؛ بازسازی ملی از چابهار تا زاهدان
چالش‌‌‌های اقتصادی ناشی از جنگ، تحریم و فشارهای بیرونی، کشور را با واقعیتی مهم روبه‌‌‌رو کرده‌‌‌اند؛ دیگر نمی‌توان توسعه ملی را تنها بر محور تهران، اصفهان و بندرعباس بنا نهاد. ایران نیازمند جغرافیای مکمل توسعه است؛ و سیستان و بلوچستان، با موقعیت ژئوپلیتیکی بی‌‌‌مانند، گلوگاه مرزی و درگاه دریایی مستقل، همان قطعه گم‌‌‌شده‌‌‌ای است که می‌تواند نقشه اقتصادی کشور را کامل کند.
نگاه دولت؛ اقدام ملی و فرصت منطقه‌‌‌ای
تصمیم اخیر ریاست‌جمهوری برای تفویض اختیار به استاندار سیستان و بلوچستان، اگر با سرمایه‌گذاری هدفمند، حمایت بخش خصوصی، تسهیل بوروکراسی گمرکی و تامین امنیت پایدار همراه شود، آغازی برای جهش اقتصادی شرق کشور خواهد بود. سیستان و بلوچستان دیگر یک «منطقه دورافتاده» نیست، بلکه در حال تبدیل‌‌‌شدن به موتور مکمل اقتصاد ملی و بازیگر کلیدی در بازسازی دوران پساجنگ است.
* پژوهشگر مسائل شرق کشور
