چرا عدد دقیقی از میزان ناترازی منابع آبی در دسترس نیست؟
خلأ آمار در سیاستگذاری
نوسانات طبیعی حجم منابع آب در ایران، یکی از دلایل اصلی است که باعث می‌شود محاسبه دقیق منابع آبی و ناترازی آب، امری بسیار پیچیده و دشوار باشد. ایران کشوری است که در بسیاری از مناطق آن با شرایط خشک و نیمه‌‌‌خشک مواجه است و بارش‌‌‌ها به صورت فصلی و در بازه‌‌‌های زمانی متفاوت از سال به سال تغییر می‌کند. این نوسانات موجب می‌شود که میزان آب تجدیدپذیر و منابع آبی کشور تغییرات زیادی داشته باشد و پیش‌بینی دقیق آن برای سال‌های آینده ممکن نباشد. در سال‌های ترسالی، منابع آبی افزایش پیدا می‌کنند و در دوره‌‌‌های خشکسالی این منابع به شدت کاهش می‌‌‌یابند. این نوسانات، همراه با تغییرات اقلیمی، می‌تواند به شدت بر ارزیابی وضعیت منابع آبی کشور تاثیرگذار باشد. بنابراین، به‌‌‌دست‌‌‌آوردن یک عدد ثابت و دقیق از ناترازی آب در چنین شرایطی چالش‌‌‌برانگیز است و این مساله همواره در محاسبات کارشناسان مشکل‌‌‌ساز بوده است.
مشکلات در جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌ها
یکی از مشکلات اساسی در این زمینه، نداشتن داده‌‌‌های دقیق و قابل اعتماد از منابع آبی و مصرف آنهاست. بسیاری از مصرف‌کنندگان آب در کشور از جمله کشاورزان، بهویژه در مناطق روستایی، هیچ‌گونه نظارت دقیقی بر میزان مصرف خود ندارند. در این مناطق، کشاورزان به‌‌‌طور خودسرانه از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند و داده‌‌‌ای در خصوص میزان مصرف یا برداشت آب از این منابع وجود ندارد. این کمبود اطلاعات می‌تواند به ایجاد ناترازی آب و از دست رفتن منابع آبی منجر شود. علاوه بر این، به دلیل محدودیت‌های فنی و زیرساخت‌‌‌های ناکافی، بسیاری از سامانه‌‌‌های اندازه‌‌‌گیری مصرف آب در کشور به‌‌‌درستی کار نمی‌‌‌کنند و آمارهایی که از آنها به دست می‌‌‌آید، دقت لازم را ندارند. این موضوع باعث می‌شود که جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌های صحیح و شفاف در خصوص منابع آبی کشور دشوار شود و در نتیجه، نمی‌توان عدد دقیقی از ناترازی آب ارائه داد.
اولویت‌‌‌بندی‌‌‌های اشتباه
سیاست‌‌‌های آبی کشور نیز یکی دیگر از عواملی هستند که مانع از شفاف‌‌‌سازی در خصوص وضعیت ناترازی آب می‌‌‌شوند. در حال حاضر، بخش عمده‌‌‌ای از منابع آبی کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد و استفاده از این منابع به‌‌‌طور بی‌‌‌رویه و بدون برنامه‌‌‌ریزی صحیح انجام می‌شود. این مساله بهویژه در مناطق خشک و نیمه‌‌‌خشک کشور، وضعیت منابع آبی را بحرانی کرده است. در بسیاری از موارد، کشاورزان بدون در نظر گرفتن الگوهای بهینه مصرف، از منابع آبی استفاده می‌کنند و این باعث می‌شود که منابع آبی به‌‌‌طور ناپایدار مصرف شوند.
در بسیاری از موارد سیاست‌‌‌های آبی در کشور نتواسته‌‌‌اند به‌‌‌درستی بخش‌‌‌های مختلف کشور را به سمت استفاده بهینه از منابع آبی هدایت کنند. به عنوان مثال، در حالی که بسیاری از کشورها در زمینه بهینه‌‌‌سازی مصرف آب در کشاورزی گام‌‌‌های موثری برداشته‌‌‌اند، در ایران همچنان بخش عمده‌‌‌ای از مصرف آب در کشاورزی به‌‌‌طور غیرموثر انجام می‌شود. این سیاست‌‌‌های نادرست باعث می‌شود که ناترازی آب همچنان به‌‌‌طور جدی ادامه یابد.
چالش‌‌‌های شفاف‌‌‌سازی
در کنار مشکلات فنی و اجرایی، مسائل سیاسی و اقتصادی نیز می‌توانند به‌‌‌عنوان موانعی در برابر شفاف‌‌‌سازی در خصوص ناترازی آب مطرح شوند. برخی از مسوولان، به دلایل مختلف از جمله نگرانی‌های اجتماعی و اقتصادی، تمایلی به اعلام عدد دقیق ناترازی آب ندارند. ممکن است اعلام چنین آماری به افزایش نگرانی‌ها و اضطراب‌‌‌های عمومی منجر شود و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن غیرقابل پیش‌بینی باشد. این عدم‌شفافیت ممکن است به دلایلی از جمله فشارهای اجتماعی یا تلاش برای کنترل بحران‌های آب به‌‌‌صورت داخلی و بدون ایجاد نگرانی عمومی، صورت گیرد. در نتیجه، به جای ارائه آمار دقیق و شفاف، گاهی اوقات به‌‌‌طور غیرمستقیم وضعیت منابع آبی اعلام می‌شود که این امر موجب ایجاد ابهام در ذهن مردم و کارشناسان می‌شود.
آرش آذرانفر، کارشناس حوزه آب، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» علل عدم‌اعلام دقیق عدد ناترازی آب کشور را توضیح داد. به گفته او، دو عامل اصلی عدم‌شفافیت در جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌ها و نوسانات طبیعی منابع آبی وجود دارند که دست‌‌‌یابی به عدد دقیق ناترازی آب را پیچیده می‌کنند. او تاکید کرد که منابع آبی کشور تحت‌تاثیر تغییرات فصلی و سالانه هستند و این مساله بهویژه در ایران که با دوره‌‌‌های خشکسالی و ترسالی روبرو است، وضعیت منابع آبی را به‌‌‌شدت متغیر می‌کند. به‌‌‌عبارت دیگر، پیش‌بینی میزان منابع آبی کشور و تطبیق آن با میزان مصرف، عملی پیچیده و غیرممکن می‌شود.
آذرانفر همچنین گفت: در بخش کشاورزی، که بیشترین مصرف آب را به خود اختصاص می‌دهد، هیچ‌گونه نظارت دقیقی بر میزان مصرف آب کشاورزان وجود ندارد.
بسیاری از کشاورزان از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند و به دلیل نبود سیستم‌‌‌های اندازه‌‌‌گیری، نمی‌توان اطلاعات دقیقی از میزان مصرف آب توسط آنها به‌‌‌دست آورد. این کمبود داده‌‌‌ها، یکی از بزرگ‌ترین موانع در برآورد دقیق ناترازی آب است.
او در ادامه به سیاست‌‌‌های نادرست کشور در مدیریت منابع آبی اشاره می‌‌‌کرده و گفت: در حالی که ایران در بخش کشاورزی نیاز به اصلاحات جدی دارد، تاکنون برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های کافی برای بهینه‌‌‌سازی مصرف آب در این بخش صورت نگرفته است. آذرانفر معتقد است که نیاز به یک سیاست کلان جدید برای مدیریت منابع آبی در تمامی بخش‌‌‌ها بهویژه کشاورزی است.
این کارشناس آب در بخش دیگری از صحبت‌‌‌های خود به این نکته اشاره کرد که با توجه به ناترازی آب در کشور، نیاز است که اطلاعات دقیق‌‌‌تری در خصوص وضعیت منابع آبی و مصرف آنها جمع‌‌‌آوری شود تا بتوان به‌‌‌طور موثر و شفاف از ناترازی آب جلوگیری کرد. آذرانفر به لزوم توسعه فناوری‌‌‌های نوین برای مدیریت بهتر منابع آب تاکید کرده و بیان کرد: استفاده از سیستم‌‌‌های هوشمند برای نظارت بر مصرف آب می‌تواند راه‌‌‌گشای بسیاری از مشکلات موجود در این حوزه باشد.
راهکارهای مقابله با ناترازی آب
یکی از گام‌‌‌های اساسی برای حل مشکل ناترازی آب در کشور، ایجاد سامانه‌‌‌های دقیق و شفاف برای جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌ها و اندازه‌‌‌گیری منابع و مصارف آبی است. باید به‌‌‌طور جدی در سیستم‌‌‌های نظارتی منابع آب سرمایه‌گذاری کرده و از فناوری‌‌‌های نوین برای بهینه‌‌‌سازی مصرف در بخش‌‌‌های مختلف استفاده کرد.
از جمله این فناوری‌‌‌ها می‌توان به استفاده از سنسورها، سیستم‌‌‌های هوشمند و تحلیل‌‌‌های داده‌‌‌ای پیشرفته اشاره کرد. در کنار این، برنامه‌‌‌ریزی برای بهینه‌‌‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی بهویژه در مناطق پرمصرف ضروری است. به کارگیری تکنیک‌‌‌های مدرن آبیاری، آموزش کشاورزان در زمینه مصرف بهینه آب و نظارت بر برداشت‌‌‌های غیرمجاز آب از منابع زیرزمینی از جمله این اقدامات به شمار می‌‌‌روند.
همچنین، باید توجه ویژه‌‌‌ای به اصلاح سیاست‌‌‌های آبی و اولویت‌‌‌بندی صحیح منابع در کشور داشت. سیاست‌‌‌های آبی کشور باید به سمت استفاده بهینه از منابع آبی، کاهش مصرف بی‌‌‌رویه و توسعه پروژه‌‌‌های آبیاری کارآمدتر در بخش کشاورزی حرکت کنند.
در این راستا، باید توجه ویژه‌‌‌ای به بحران‌های پیش‌‌‌رو و تغییرات اقلیمی داشت و سیاست‌‌‌ها را بر اساس پیش‌بینی‌‌‌های علمی تنظیم کرد. در نهایت می‌توان گفت که، تقویت همکاری‌‌‌ها بین نهادهای دولتی و خصوصی در زمینه مدیریت منابع آبی و ایجاد فضای شفاف برای تبادل اطلاعات و آمارها می‌تواند نقش مهمی در کاهش ناترازی آب داشته باشد. از آنجا که بحران آب مساله‌ای چندجانبه است، نیاز به همکاری گسترده‌‌‌تر برای یافتن راه‌‌‌حل‌‌‌های پایدار و بلندمدت داریم.
