سازوکارهای پیشنهادی بورس کالا برای حل چالش‌های تامین مالی و ریسک زنجیره تامین
ابزارهای مالی نوین بورس کالا
در دهه اخیر، مدیریت زنجیره تامین به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بنگاه‌های اقتصادی بدل شده است؛ به‌ویژه در اقتصادهایی با نوسانات شدید قیمتی، محدودیت‌های مالی و چالش‌های تامین مواد اولیه، کارآمدی زنجیره تامین، نقشی تعیین‌کننده در تداوم تولید و رقابت‌پذیری ایفا می‌کند.
در چنین شرایطی، بورس کالای ایران با توسعه و به‌کارگیری ابزارهای مالی نوین، بستری را فراهم کرده است که در آن، نه‌تنها فرآیند تامین مالی تسهیل می‌شود، بلکه مدیریت ریسک، شفافیت قیمتی و تسهیل مبادلات کالایی نیز به طرز محسوسی ارتقا می‌یابد. استفاده از ابزارهایی چون اوراق سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالایی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی قابل معامله، قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله و اوراق دین کالایی که از مهم‌ترین این ابزار در بورس کالای ایران هستند، بورس کالا را به یکی از محورهای کلیدی در بهینه‌سازی زنجیره تامین بنگاه‌ها مبدل کرده است.
افزایش کارآیی زنجیره تامین با ابزارهای نوین
کاربرد ابزارهای مالی نوین در بورس کالا را نمی‌توان صرفاً محدود به تامین مالی دانست. این ابزارها، عملاً به سازوکارهایی چندوجهی تبدیل شده‌اند که در خدمت بهینه‌سازی عملکرد زنجیره تامین قرار گرفته‌اند. آثار عملی این ابزارها بر بنگاه‌ها و کل اکوسیستم تولید را می‌توان به سادگی مشاهده کرد. در اقتصادی که بنگاه‌ها با محدودیت منابع و دشواری دسترسی به تسهیلات بانکی مواجه‌اند، ابزارهایی چون اوراق سلف و گواهی سپرده کالایی، نقش جایگزین برای وام‌های سنتی ایفا می‌کنند. تولیدکننده به‌جای انتظار برای دریافت وام پرهزینه، می‌تواند با عرضه کالای آینده یا سپرده‌شده خود در بازار سرمایه، نقدینگی لازم را با هزینه مالی کمتر تامین کند. از سویی دیگر نوسانات قیمت کالا، عدم قطعیت در تحویل و دشواری در برنامه‌ریزی تولید، از جمله ریسک‌هایی هستند که ابزارهای بورس کالا آنها را کاهش می‌دهند.
قراردادهای آتی و اختیار معامله، امکان پوشش نوسانات قیمتی را فراهم می‌کنند و گواهی سپرده کالایی، تحویل فیزیکی کالا را به فرآیندی قابل پیش‌بینی، امن و قابل رهگیری تبدیل می‌سازد. همچنین با ورود کالاها به فرآیند کشف قیمت در بستر بورس کالا، اطلاعات بازار در اختیار تمام ذی‌نفعان قرار می‌گیرد و تصمیم‌گیری‌های تولیدی و معاملاتی، مبتنی بر داده‌های واقعی می‌شود. این شفافیت، چه برای تولیدکنندگان و چه برای مصرف‌کنندگان صنعتی، ابزاری قدرتمند در مدیریت استراتژیک زنجیره تامین به شمار می‌رود. استفاده از گواهی سپرده کالایی یا معاملات ثانویه اوراق سلف، نه‌تنها فرآیند مبادله را تسریع می‌کند، بلکه هزینه‌های انبارداری، حمل‌ونقل و مخاطرات ناشی از جابه‌جایی فیزیکی کالا را کاهش می‌دهد. در نتیجه، بهره‌وری زنجیره تامین افزایش یافته و بنگاه‌ها می‌توانند بر تولید و توسعه تمرکز کنند.
شواهد میدانی از کارکرد ابزارهای مالی
نگاهی به عملکرد ابزارهای مالی نوین در بورس کالا طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این ابزارها، از مرحله سیاستگذاری تا اجرا، توانسته‌اند نقش موثری در حمایت از بخش تولید و تسهیل فرآیندهای زنجیره تامین ایفا کنند. آمار و ارقام نشان می‌دهند که در سال‌های اخیر، شرکت‌های بزرگی در صنایع پتروشیمی، فولاد، سیمان و کشاورزی، برای تامین نقدینگی خود به انتشار اوراق سلف روی آورده‌اند. طبق گزارش‌های منتشر شده، در سال ۱۴۰۳ سهم بازار مالی و مشتقه از مجموع معاملات بورس کالای ایران به ۲۵ درصد رسید، در حالی که این رقم در سال پیش از آن، ۹ درصد بود.
ارزش کل معاملات در سال گذشته ۲هزار و ۴۵۰همت بود که از این رقم، ۵۶۰ همت به معاملات بازار مالی و مشتقه اختصاص داشته است. تامین مالی ۲۲ همتی ۴۱ بنگاه تولیدی با انتشار اوراق سلف موازی استاندارد در بورس کالای ایران از ابتدای راه‌اندازی این معاملات تا بهمن ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که توسعه ابزارهای مالی و بهبود رویه‌های اجرایی آن در این بورس بیش از پیش مورد توجه تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران قرار گرفته است. تجربه موفق تامین مالی شرکت‌های پتروشیمی و فولادی از این طریق، باعث شد بسیاری از صنایع متوسط نیز به این ابزار علاقه‌مند شوند.
در حوزه کشاورزی، بورس کالا توانسته است با توسعه معاملات گواهی سپرده کالایی برای محصولاتی چون زعفران، پسته و برنج، تحول قابل‌توجهی در نظام خرید و فروش این محصولات ایجاد کند. حجم معاملات گواهی سپرده زعفران در سال ۱۴۰۲ از مرز ۵ هزار میلیارد تومان عبور کرد و این ابزار به مرجع قیمتی صادرات غیرنفتی تبدیل شد. در حوزه صنعتی نیز راه‌اندازی گواهی سپرده سیمان و میلگرد، زمینه انتقال معاملات از بازار سنتی به بازار رسمی و شفاف بورس را فراهم کرده است. صندوق‌های کالایی مبتنی بر دارایی‌هایی چون طلا، زعفران و پسته نیز توانسته‌اند سرمایه‌های خرد را به بازار کالایی پیوند دهند. این ابزار، علاوه بر تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاران، به تامین مالی غیرمستقیم تولیدکنندگان کالا نیز کمک کرده است. در حال حاضر، بیش از ۲۰ صندوق کالایی در بورس کالا مشغول به فعالیت هستند که ارزش معاملات روزانه آنها در مجموع، به صدها میلیارد تومان می‌رسد.
موانع پیش رو در مسیر توسعه
با وجود موفقیت نسبی ابزارهای مالی بورس کالا در مدیریت زنجیره تامین، هنوز مسیر گسترش این ابزارها با موانعی روبه‌روست که در صورت رفع آنها، می‌توان انتظار داشت نقش بورس کالا در اقتصاد ایران عمیق‌تر و فراگیرتر شود. مهم‌ترین چالش‌ها در این زمینه عبارتند از آشنایی محدود بنگاه‌ها و فعالان اقتصادی با ابزارهای نوین، ضعف در زیرساخت‌های فنی و انبارداری و مقررات و سیاستگذاری‌های ناپایدار که افزایش عمق این ابزارها را با موانعی مواجه کرده‌اند. بورس کالای ایران در سال‌های اخیر نشان داده است که با بهره‌گیری از ابزارهای مالی نوین، می‌تواند نقشی فراتر از یک بازار صرفاً معاملاتی ایفا کند؛ نقشی که شامل تامین مالی بنگاه‌ها، مدیریت ریسک، بهبود شفافیت بازار و ارتقای کارآیی زنجیره تامین است. ابزارهایی چون اوراق سلف موازی، گواهی سپرده کالایی، صندوق‌های کالایی و قراردادهای مشتقه، بسترهایی پویا برای پاسخ به نیازهای واقعی تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان صنعتی فراهم کرده‌اند.
با این حال، برای تبدیل بورس کالا به یکی از ارکان اصلی نظام اقتصادی ایران در حوزه زنجیره تامین، اقداماتی باید در دستور کار قرار گیرد. اقداماتی مانند توسعه آموزش و ترویج ابزارها میان بنگاه‌های اقتصادی، ارتقای زیرساخت‌های فنی و لجستیکی و تثبیت سیاست‌ها و مقررات مرتبط با بازارهای کالایی از جمله پیش‌نیازهایی هستند که برای گسترش ابزارهای مشتقه از اهمیت بالایی برخوردار هستند. در نهایت، می‌توان گفت که بورس کالا در صورت حمایت نهادی و سیاستی، ظرفیت تبدیل شدن به بازوی اجرایی مدیریت زنجیره تامین در اقتصاد ایران را دارد؛ نقشی که نه‌تنها به رشد تولید منجر می‌شود، بلکه ابزارهای پایداری برای عبور از چالش‌های مزمن اقتصادی در اختیار کشور قرار می‌دهد.
