پرداخت مالیات چگونه از اجبار به داوطلبانه تغییر مسیر می‌دهد؟
نظام مالیاتی روی ریل اعتماد و شفافیت
در این میان، سازمان امور مالیاتی کشور تلاش کرده تا با اتخاذ رویکردی تحول‌‌‌گرا، اعتماد عمومی را نسبت به نظام مالیاتی تقویت کرده و زمینه مشارکت مؤدیان را در تامین مالی دولت فراهم آورد. «دنیای اقتصاد» در این گزارش، به واکاوی ابعاد مختلف این تغییر رویکرد پرداخته و مجموعه اقدامات موثر و سازنده سازمان امور مالیاتی را در مسیر مالیات‌‌‌ستانی هوشمند و مؤدی‌‌‌محور مورد بررسی قرار داده است؛ اقداماتی که می‌تواند الگویی برای استقرار نظامی پایدار، عادلانه و مبتنی بر اعتماد عمومی باشد و در آخر به این سوال پاسخ می‌دهد که آیا مردم به پرداخت مالیات در وضعیت کنونی اعتماد دارند؟
سازمان امور مالیاتی کشور در سال‌های اخیر با اجرای اقداماتی نوآورانه نظیر نشاندار کردن مالیات‌‌‌ها، هوشمندسازی فرآیندها، مبارزه فناورانه با فرار مالیاتی و تقویت رویکرد مؤدی‌‌‌مدار، توانسته گام‌‌‌های موثری در جلب اعتماد عمومی بردارد. این سازمان با شفاف‌‌‌سازی محل مصرف مالیات، ارائه خدمات دقیق و احترام به حقوق مؤدیان، بسیاری از مطالباتی را که مردم برای اعتماد به نظام مالیاتی نیاز داشتند، پاسخ داده است. با این حال، تداوم این مسیر نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر در آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی است تا آگاهی مالیاتی در جامعه نهادینه شده و تمکین داوطلبانه به یک باور عمومی تبدیل شود.
مشارکت به سبک مالیات
در سال‌های اخیر، مفهوم جدیدی تحت عنوان «نشاندار کردن مالیاتی» (Tax Tagging) در برخی نظام‌‌‌های مالیاتی دنیا مطرح شده که امکان مشارکت مستقیم شهروندان در فرآیند تخصیص منابع عمومی را فراهم می‌‌‌سازد. بر اساس این الگو، مؤدیان مالیاتی می‌توانند هنگام پرداخت مالیات، بخشی از آن را به حوزه‌‌‌هایی که برایشان اولویت دارد اختصاص دهند؛ همچون آموزش، بهداشت، محیط‌زیست، حمل‌‌‌ونقل عمومی یا توسعه زیرساخت‌‌‌های شهری.
این اقدام، که با عنوان «نشاندار کردن مالیاتی» شناخته می‌شود، به نوعی دموکراتیزه‌‌‌سازی بودجه عمومی به حساب می‌‌‌آید. در این فرآیند، مؤدی به صورت داوطلبانه و در چارچوب تعیین‌‌‌شده از سوی دولت، بخشی از مالیات خود را «نشاندار» می‌کند؛ به این معنا که اعلام می‌کند تمایل دارد سهمی از مالیات پرداختی‌‌‌اش صرف یک بخش خاص از خدمات عمومی شود.
هدف از این سیاست، افزایش شفافیت، اعتماد عمومی و مشارکت فعال شهروندان در حکمرانی مالی است. هنگامی که مردم بدانند مالیات پرداختی آنها مستقیما در مسیر اولویت‌‌‌های مورد نظرشان هزینه می‌شود، انگیزه بیشتری برای پرداخت منظم مالیات خواهند داشت و احساس مالکیت نسبت به بودجه عمومی تقویت می‌شود.
هرچند اجرای کامل این مدل مستلزم زیرساخت‌‌‌های پیشرفته اطلاعاتی، سازوکارهای شفاف گزارش‌‌‌دهی و مدیریت بودجه چندسطحی است، اما آغاز آن حتی به شکل آزمایشی، می‌تواند نقطه عطفی در تعامل بین دولت و شهروندان باشد. نشان دار کردن مالیات در ایران در راستای ارتقای شفافیت، جلب اعتماد مؤدیان و مشارکت‌‌‌پذیر ساختن فرآیند مالیات‌‌‌ستانی مورد توجه است. سازمان امور مالیاتی کشور اجرای طرحی را در دستور کار قرار داده است که به‌‌‌واسطه آن، مالیات پرداختی مشاغل به شکل هدفمند در پروژه‌‌‌هایی که حداکثر منافع عمومی را به دنبال دارد هزینه می‌شود.
این طرح که با عنوان «نشاندار کردن مالیات‌‌‌ها» شناخته می‌شود، گامی نوین در جهت افزایش مشارکت عمومی، پاسخگویی دولت و افزایش سرمایه اجتماعی در حوزه مالیات به‌‌‌شمار می‌رود.به گفته کارشناسان، یکی از اقدامات مهم و موفق سازمان امور مالیاتی کشور در سال گذشته، اجرای طرح «نشاندار کردن مالیات‌‌‌ها» بود. این طرح با هدف شفاف‌‌‌سازی محل مصرف مالیات‌‌‌ها و افزایش مشارکت داوطلبانه مؤدیان، به‌‌‌ویژه صاحبان مشاغل، طراحی و اجرا شد و به آنان این امکان را داد که محل هزینه‌‌‌کرد مالیات پرداختی خود را به‌‌‌صورت اختیاری مشخص کنند.
در قالب این طرح، مؤدیان می‌توانند از میان فهرستی از پروژه‌‌‌های عمرانی تعریف‌‌‌شده در سطح شهر، استان یا سراسر کشور، گزینه مدنظر خود را برای اختصاص مالیات پرداختی انتخاب کنند. به بیان دیگر، با اجرای این طرح، مالیات به جای آنکه صرفا به‌‌‌عنوان یک پرداخت اجباری تلقی شود، به ابزاری برای مشارکت مستقیم در توسعه زیرساخت‌‌‌های کشور و منطقه محل فعالیت مؤدی تبدیل شده است.
کارشناسان تاکید دارند که این طرح در سال‌جاری نیز با قوت ادامه دارد و وارد دومین سال اجرای خود شده است. طبق آمارها منتشر شده، تاکنون بیش از ۸۸۰طرح و پروژه عمرانی در حوزه‌‌‌های مختلف با مجموع اعتباری بالغ بر ۱۸هزار میلیارد تومان در سامانه مربوطه بارگذاری شده‌‌‌اند.
این پروژه‌‌‌ها آماده‌‌‌اند تا مؤدیان حین پرداخت مالیات خود، محل مصرف آن را انتخاب و تعیین کنند.به باور تحلیلگران حوزه مالیات، ادامه اجرای چنین طرح‌‌‌هایی می‌تواند پیوند ملموس‌‌‌تری میان مالیات پرداختی مردم و خدمات عمومی ایجاد کند. این شفافیت، علاوه بر افزایش اعتماد عمومی، انگیزه مؤدیان برای پرداخت داوطلبانه و منظم مالیات را نیز تقویت خواهد کرد.
نشاندار کردن مالیات در جهان
نشاندار کردن مالیات در جهان سیاست شناخته شده‌‌‌ای است. برای مثال، در ایتالیا، شهروندان می‌توانند ۰.۸درصد از مالیات درآمد خود را به نهادهای مذهبی یا سازمان‌های خیریه مورد نظرشان اختصاص دهند. فرم مالیاتی رسمی کشور Form ۷۳۰ یا Unico بخشی دارد که در آن مؤدی مشخص می‌کند این بخش از مالیاتش به کلیسای کاتولیک، سایر نهادهای دینی، یا دولت اختصاص یابد. اگر مؤدی این بخش را تکمیل نکند، دولت خودش آن را بر اساس نسبت کل آراء تقسیم می‌کند.
در اسپانیا، مؤدیان می‌توانند با علامت زدن یک مربع در فرم مالیاتی، ۰.۷درصد از مالیات خود را به سازمان‌های مردم‌‌‌نهاد اختصاص دهند که در زمینه خدمات اجتماعی فعالیت می‌کنند. این اقدام کاملا داوطلبانه است و اگر علامت زده نشود، آن مبلغ به بودجه عمومی بازمی‌گردد. این طرح در افزایش حمایت مالی از سازمان‌های غیرانتفاعی بسیار موثر بوده است.
در برخی مناطق فنلاند، دولت امکان ارائه پیشنهاد برای صرف بخشی از بودجه عمومی توسط شهروندان را فراهم کرده و این طرح‌‌‌ها از محل مالیات عمومی تامین می‌‌‌شوند. تصمیم‌گیری‌‌‌ها از طریق رای‌‌‌گیری عمومی انجام می‌گیرد.
طرح نشاندار کردن مالیات در ۱۴۰۳
در سال ۱۴۰۳، برای نخستین‌‌‌بار در تاریخ نظام مالیاتی کشور، طرحی با عنوان «نشاندار کردن مالیات» اجرا شد که به مؤدیان مالیاتی این امکان را می‌‌‌داد تا در زمان پرداخت مالیات، محل مصرف آن را به‌‌‌صورت اختیاری و شفاف مشخص کنند. این اقدام، در راستای افزایش مشارکت شهروندان در حکمرانی مالی، ارتقای شفافیت، و بهبود اعتماد عمومی نسبت به نظام مالیاتی کشور طراحی و اجرا گردید.
در این سال طرح «نشاندار کردن مالیات» با هدف افزایش مشارکت مردمی و شفافیت در هزینه‌‌‌کرد منابع عمومی اجرا شد و توانست با جذب مشارکت ۳۶۳هزار نفر از مؤدیان و تخصیص ۱۲هزار میلیارد تومان اعتبار، نزدیک به دو‌هزار پروژه ملی و استانی را تامین مالی کند. این طرح امکان ساخت و تکمیل ۲۰۰ بیمارستان، ۳۶۴مدرسه، ۳۲۰ پروژه توسعه آبرسانی و ده‌‌‌ها طرح دیگر را در نقاط مختلف کشور فراهم کرد و مسیر تازه‌‌‌ای را برای نقش‌‌‌آفرینی مردم در حکمرانی مالیاتی گشود.
مودیان بیش از ۱.۲همت از مالیات مشاغل را به حوزه حمل‌‌‌ونقل اختصاص دادند و با انتخاب پروژه‌‌‌هایی مانند احداث راه و رفع نقاط حادثه‌‌‌خیز، در بهبود زیرساخت‌‌‌های جاده‌‌‌ای کشور نقش ایفا کردند. همچنین بیش از ۱.۲همت دیگر از مالیات‌‌‌ها را به توسعه زیرساخت‌‌‌های آموزش و پرورش اختصاص دادند و با این انتخاب، در ارتقای کیفیت و دسترسی آموزشی مشارکت کردند.
مؤدیان مالیاتی بیش از ۱.۱همت را نیز برای پروژه‌‌‌های تامین منابع آب، از جمله آبرسانی، محیط‌زیست، کشاورزی و شبکه‌‌‌های فاضلاب اختصاص دادند و نقش موثری در حمایت از منابع حیاتی کشور برعهده گرفتند. آنان همچنین با اختصاص ۷۵۰ میلیارد تومان به پروژه‌‌‌های بهداشت و درمان از جمله احداث بیمارستان‌‌‌ها، پایگاه‌‌‌های سلامت، اورژانس و مراکز بهداشتی، مسیر بهبود خدمات سلامت را هموار کردند. افزون بر این، حدود ۶۶۰میلیارد تومان نیز به حوزه آموزش عالی اختصاص یافت و زمینه لازم برای توسعه علمی کشور فراهم شد..
اجرای این طرح باعث شد ۱۸۹۸ پروژه فعال در ۱۸حوزه مختلف به صاحبان مشاغل معرفی شود تا آنها بتوانند با انتخاب آگاهانه، منابع مالیاتی خود را به مسیرهای اولویت‌‌‌دار و موثر هدایت کنند. این سازوکار شفاف و مشارکتی موجب افزایش اعتماد عمومی به نظام مالیاتی و ارتقای تمکین مالیاتی شد و نشان داد که شفاف‌‌‌سازی در فرآیند هزینه‌‌‌کرد، می‌تواند مشارکت آگاهانه و داوطلبانه مردم را به همراه داشته باشد.
این الگوی نوآورانه در حکمرانی مالیاتی همچنین بستری برای تحقق عدالت منطقه‌‌‌ای ایجاد کرد. در قالب این طرح، ۹۰درصد از ظرفیت مالیاتی استان تهران به نفع ۱۶ استان محروم کشور بازتوزیع شد و امکان بهره‌‌‌مندی مناطق کمتر برخوردار از منابع مالیاتی فراهم شد. این اقدام، نمونه‌‌‌ای موفق از توزیع عادلانه منابع و حرکت به‌‌‌سوی توسعه متوازن در سطح ملی به شمار می‌رود.
ملاحظاتی که باید رعایت شوند
نشاندار کردن مالیاتی، اگرچه اقدامی مترقی در جهت شفاف‌‌‌سازی و افزایش مشارکت شهروندان در فرآیند تخصیص منابع مالی دولت محسوب می‌شود، اما بدون ملاحظات دقیق فنی، حقوقی و اجتماعی می‌تواند به تضعیف عدالت بودجه‌‌‌ای و ناکارآمدی ساختار مالی منجر گردد. طراحی این مدل باید با در نظر گرفتن اصول کلان حکمرانی اقتصادی، نظام برنامه‌‌‌ریزی ملی و ظرفیت‌‌‌های اجرایی کشور صورت گیرد.
برای مثال، در جوامعی که سطح آگاهی و دسترسی مردم به اطلاعات برابر نیست، گروه‌‌‌های با نفوذ یا قشرهای مرفه می‌توانند تاثیر بیشتری در جهت‌‌‌دهی به تخصیص مالیات‌‌‌ها داشته باشند. این امر ممکن است به تعمیق نابرابری اجتماعی و حذف اولویت‌‌‌های اقشار کم‌‌‌برخوردار منجر شود.
دانایی؛ آغاز تمکین داوطلبانه
یکی از مهم‌ترین دلایل نارضایتی از نظام مالیاتی در گذشته، ناآگاهی مؤدیان نسبت به قوانین، حقوق و تکالیف خود است. بسیاری از اختلافات مالیاتی، نه از سر تخلف یا فرار، بلکه به دلیل برداشت‌‌‌های نادرست یا اطلاعات ناقص مؤدیان از مقررات به وجود می‌‌‌آید.
به همین دلیل، آموزش مفاهیم مالیاتی به زبان ساده، ارائه مشاوره‌‌‌های رایگان و در دسترس، تولید محتوای چندرسانه‌‌‌ای و قابل فهم برای اقشار مختلف و ارتقا سواد مالیاتی در سطح جامعه، به‌‌‌عنوان یکی از محورهای تحول در سیاست‌‌‌های اجرایی سازمان امور مالیاتی مورد توجه قرار گرفته است.رسانه‌‌‌ها نیز در این مسیر نقش مهمی ایفا کرده‌‌‌اند.
نصب تابلوهایی با عنوان «این پروژه با مالیات شما ساخته شده است» در فضاهای عمومی (اتوبوس‌ها، مدارس و...)، اقدامی بود که با استقبال وسیع شهروندان روبه‌‌‌رو شد و به‌‌‌ویژه در پروژه‌‌‌های عمرانی، آموزشی و خدماتی، باعث افزایش حس تعلق و رضایت مؤدیان شد.
همزمان با این اقدامات، آموزش عمومی مالیاتی نیز تقویت شد. از طریق انتشار گسترده محتواهای آموزشی در بسترهای مختلف، ارائه مشاوره‌‌‌های کاربردی، ارتقا رفتار حرفه‌‌‌ای کارکنان مالیاتی و تسهیل دسترسی مردم به اطلاعات و خدمات پایه، ارتباط مستقیم و موثرتری میان مردم و نظام مالیاتی برقرار شد.
این آموزش‌‌‌ها که اغلب ناظر بر کاهش خطاهای رایج و فهم بهتر فرآیندهای مالیاتی بودند، به درک روشن‌‌‌تر مؤدیان از حقوق و تعهداتشان انجامید و باعث شد تعامل آنها با سازمان به شکلی مثبت و منطقی‌‌‌تر دنبال شود.نتیجه این اقدامات، افزایش ملموس اعتماد عمومی به نظام مالیاتی در سال‌های اخیر بوده است. مقایسه شاخص‌‌‌های رضایت مؤدیان با دوره‌‌‌های گذشته نشان می‌دهد که میزان پذیرش اجتماعی مالیات و تمایل به تمکین داوطلبانه رشد قابل‌‌‌توجهی داشته است.
گوش شنوای مالیاتی
راه‌‌‌اندازی سیستماتیک سازوکار «سوشال لیسنینگ» برای پایش نظرات مردمی و پاسخگویی به آنها، با هدف بهبود تعامل با شهروندان، مسیر جدیدی در مدیریت هوشمند مالیاتی گشوده و به الگویی برای شفافیت و مشارکت عمومی تبدیل شده است.
در قالب این سازوکار، پاسخگویی به سوالات و انتقادات مؤدیان در فضای مجازی، در تمامی بسترهای موجود، توسط کارشناسان سازمان امور مالیاتی کشور انجام می‌گیرد. در همین راستا، سامانه روبات پاسخگوی مؤدیان در پیام‌‌‌رسان «بله» با هدف تسهیل دسترسی مؤدیان به اطلاعات مالیاتی و افزایش سرعت پاسخگویی راه‌‌‌اندازی شده است. همچنین، پورتال مرکز ارتباط مردمی ۱۵۲۶با قابلیت ثبت تیکت برخط توسط مؤدیان در تمامی منابع مالیاتی و بر اساس درختواره پاسخگویی مرکز، با هدف جلوگیری از مراجعات غیرضروری مؤدیان محترم، آغاز به کار کرده است.
از سوی دیگر، سازوکار Happy Call مرکز ۱۵۲۶ نیز با هدف تعامل و جلب رضایت مؤدیان راه‌‌‌اندازی شده است. در این سازوکار، جهت تصحیح خطاهای احتمالی مؤدیان، با آنان تماس گرفته شده یا پیامک ارسال می‌شود تا در صورت لزوم، نسبت به اصلاح خطاهای احتمالی خود در انجام تکالیف مالیاتی اقدام نمایند.
