کاهش ذخایر سدها یکی از روشهای تولید برق را با اختلال جدی مواجه کرده است؛
پایان پروژه برق‌آبی؟
میزان ذخیره آب در سد کرج با کاهش 61درصدی نسبت‌به سال گذشته به ۶۲ میلیون مترمکعب رسیده است./ عکس: ناصر جعفری
تولید برق از ذخایر حیاتی پشت سدها در شرایطی صورت میگیرد که هنوز برنامه‌ریزی موثری برای کم‌آبی کشور صورت نگرفته است. در حالی‌که کشور با خشکسالی‌های پی‌درپی، افزایش تقاضای آب شرب و بحران در بخش کشاورزی روبه‌رو است، زیرساخت‌های برق‌آبی یکی پس از دیگری از مدار خارج می‌شوند. تخمین کارشناسان حوزه آب نشان می‌دهد میزان تولید برق‌آبی کشور از ۳ هزار مگاوات فراتر نرود. این موضوع نشان می‌دهد استفاده از نیروگاههای برق‌آبی اثربخشی کمتری نسبت به گذشته دارد و دیگر نمی‌تواند به عنوان راهکاری برای رفع ناترازی برق مورد استفاده قرار گیرد.
پایان تولید برق‌آبی در سد کرج، نه فقط یک عدد در جدول نیروگاهی، بلکه علامتی روشن از یک فرآیند نادرست در مدیریت منابع طبیعی است. وقتی آب برای شرب نیست، برق گرفتن از سد دیگر معنا ندارد. در اینجا این سوال مطرح می شود که آیا زمان بازنگری کامل در سیاست‌های آبی کشور فرا نرسیده است؟
روز گذشته محمدعلی معلم مدیر سد کرج اعلام کرد که احتمالاً تا دو هفته آینده ارتفاع آب به حدی می‌رسد که دیگر امکان تولید برق از نیروگاه برق آبی سد کرج وجود ندارد. به گفته‌ی وی، توربین‌ها بر اساس ارتفاع آب در سد عمل می‌کنند، و هر چه سطح آب بالاتر باشد به همان میزان تولید برق افزایش می‌یابد.
در پی اعلام توقف تولید برق‌از سد کرج تا دو هفته آینده، یکی از مسوولان حوزه مدیریت منابع آب، وضعیت سدهای پنج‌گانه تهران را نگران‌کننده توصیف کرد و خواستار مدیریت فوری مصرف آب شد. عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب، ضمن اشاره به شرایط بحرانی سدهای تهران، به دنیای اقتصاد گفت: مجموع پرشدگی پنج سد اصلی تهران به حدود ۲۱ درصد رسیده که بخش زیادی از آن نیز شامل رسوب و حجم مرده است و قابل استفاده نیست. وی با تاکید بر اینکه ورودی سدها در فصل جاری بسیار ناچیز بوده، اشاره می‌کند که به دلیل کاهش بارش، ناگزیر به مدیریت مصرف هستیم. از نظر این مقام مسوول در حوزه آب، «شهروندان تهرانی و کرجی باید در کنار اقدامات تامینی وزارت نیرو، در مصرف آب صرفه‌جویی کنند تا بتوانیم تاب‌آوری سیستم تامین آب را تا زمستان افزایش دهیم.»
بزرگ‌زاده در پاسخ به این پرسش که توقف تولید برق از طریق سد کرج چه مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد، تصریح کرد: تولید برق از سد کرج حجم قابل‌توجهی ندارد و نقش اصلی این سد در تامین آب شرب است. بنابراین مهم‌ترین پیامد، تنزل سطح رفاه آبی شهروندان خواهد بود، نه اختلال در شبکه برق. وی در خصوص گل‌آلود بودن مخزن سد کرج نیز گفت: تعبیر پاک‌سازی برای این سد نادرست است. در هیچ جای دنیا مخازن این‌چنینی پاک‌سازی نمی‌شوند. حجم مرده در طراحی سدها لحاظ شده و این موضوع در ایران، اروپا، ژاپن یا چین رویه‌ای استاندارد است.
لایروبی؛ مطالبه فراموش‌شده
علی‌اصغر صادقی‌مجرد، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی البرز، نظر دیگری در خصوص گل آلود بودن دارد. او در این رابطه گفت: یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات حوزه برق‌آبی، نه کمبود بارش، بلکه دهه‌ها کم‌توجهی به لایروبی مخازن سدهاست؛ موضوعی که امروز اثرات خود را با کاهش عمق عملیاتی، افت ظرفیت ذخیره و اختلال در کارکرد پایدار توربین‌ها نشان داده است.
او با اشاره به ضعف تحلیل‌های رایج درباره ظرفیت تولید برق‌آبی کشور بیان کرد: توان تولید برق در نیروگاههای سدها مستقیما به فشار و قدرت جریان سیال بستگی دارد و نمی‌توان صرفا با نگاه حجمی درباره نیاز آبی توربین‌ها قضاوت کرد. به گفته‌ی صادقی‌مجرد با بیان اینکه لایه‌های رسوبی در مخازن سدها دیگر گل و لای سبک نیستند و بر اثر فشار مداوم آب حالتی سیمانی پیدا کرده‌اند، افزود: در برخی سدها، حداقل ۳۵ درصد حجم مفید در اشغال این رسوبات سخت‌شده است.
او با اشاره به اینکه روشن کردن توربین‌ها در بسیاری از موارد نیازمند کمک‌گرفتن از سوخت‌هایی مانند گاز یا گازوئیل است، هشدار داد که کم‌توجهی به مساله لایروبی، ظرفیت عملیاتی بسیاری از توربین‌ها را از بین برده است. صادقی‌مجرد پیشنهاد داد برای آغاز فرآیند لایروبی به‌صورت موقت از منابع جایگزین برای آب‌رسانی به تهران استفاده شود تا برای مثال سد کرج خالی شده و عملیات لایه‌برداری آغاز شود.
زنگ هشدار برای سیاست‌های آبی
با این حال با اعلام رسمی مسوولان درباره به پایان تولید برق‌آبی از سد کرج تا دو هفته آینده، بار دیگر توجه‌ها به بحران منابع آبی کشور و نحوه بهره‌برداری از آن جلب شده است. موضوعی که کارشناسان سال‌ها نسبت به آن هشدار داده‌اند و حالا نمود عینی آن در توقف زودهنگام برق‌آبی از یکی از مهم‌ترین سدهای کشور نمایان شده است.
در همین زمینه حمیدرضا صالحی، نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد با اشاره به پایان تولید برق‌آبی از سد کرج، این موضوع را نتیجه‌ی تصمیمات گاه نادرست در اولویت‌بندی مصرف منابع آبی در کشور دانست. وی در ادامه اظهار کرد: بر اساس اعلام رسمی، تنها تا دو هفته دیگر می‌توان از سد کرج برای تولید برق‌آبی استفاده کرد و بعد از آن امکان برداشت برای این منظور وجود نخواهد داشت. این موضوع به این معناست که در حال حاضر، میان مصرف آب برای شرب و تولید برق باید انتخاب صورت گیرد؛ انتخابی دشوار اما اجتناب‌ناپذیر.
بر اساس آمارهای موجود، در برخی سال‌ها مانند سال گذشته، تولید به روش برق‌آبی سهم قابل‌توجهی از برق کشور را تامین میکرد، اما این موضوع منجر به کاهش شدید منابع آبی در پشت سدها شد. درحالی‌که بسیاری از کارشناسان تاکید دارند که استفاده از آب ذخیره‌شده در سدها برای تولید برق در فصول گرم، توجیهی ندارد و باید این آب برای دوره‌های خشک و نیازهای اساسی مانند شرب و کشاورزی ذخیره شود.
صالحی با اشاره به سیاست‌های متناقض در حوزه انرژی و منابع آبی کشور به این موضوع هم اشاره می‌کند که در سال‌هایی که پیش‌بینی کمبود برق صورت میگیرد، تصمیم‌گیران ترجیح می‌دهند از آب سدها برای تولید برق استفاده کنند، اما نتیجه این اقدام، کاهش منابع آبی برای سال‌های بعد و تشدید بحران در بخش‌هایی مانند کشاورزی و تامین آب شرب است. در واقع، این تصمیمات کوتاه‌مدت می‌تواند تبعات بلندمدتی برای کشور داشته باشد.
نایب رئیس کمیسیون انرژیِ اتاق بازرگانی ایران با استناد به آمارها گفت: در زمان اوج، ظرفیت تولید برق‌آبی کشور می‌تواند به حدود ۷ تا ۸ هزار مگاوات برسد، اما به طور میانگین، ظرفیت عملی در سال گذشته حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ مگاوات بوده است. امسال هم پیش‌بینی می‌شود این عدد از ۳ هزار مگاوات فراتر نرود. این در حالی است که پتانسیل نامی نیروگاههای برق‌آبی کشور تا حدود ۱۲ هزار مگاوات است، اما به دلیل کاهش ذخیره آب، این ظرفیت به‌طور کامل قابل استفاده نیست. به گفته وی، سیاست غالب کنونی، جلوگیری از برداشت آب از سدهایی است که نقش مهمی در تامین آب شرب دارند، از جمله سد کرج که از منابع تامین آب تهران نیز محسوب می‌شود. به همین دلیل، احتمالاً تصمیم بر آن شده که تولید برق از این سد متوقف شود تا آب باقی‌مانده صرف نیازهای حیاتی‌تری مانند آب شرب شود.
وی همچنین ضمن اشاره به برخی اقدامات وزارت نیرو و شرکت‌های آب منطقه‌ای افزود: برخی اقدامات برای جبران کمبودها انجام شده، مثلاً در اطراف تهران پروژه‌هایی مانند سد طالقان و سد لار در نظر گرفته شده‌اند تا آب موردنیاز تهران را تامین کنند. اما این تلاش‌ها کافی نیستند و نیاز به یک سیاستگذاری جامع و منسجم وجود دارد.
آینده نیروگاههای برق آبی
صالحی در پاسخ به سوالی درباره آینده نیروگاههای برق‌آبی در ایران و جایگاه آن در سیاست‌های کلان انرژی کشور توضیح داد: آب در کشور ما به یک منبع بسیار ارزشمند تبدیل شده است، و این ارزش باید در سیاستگذاری‌ها به رسمیت شناخته شود. در بسیاری از کشورهای دنیا، استفاده از آب برای تولید برق تنها در صورتی صورت میگیرد که تاثیری بر منابع شرب یا کشاورزی نداشته باشد. درحالی‌که در ایران، همچنان شاهد اولویت‌دادن به تولید برق حتی به قیمت خالی‌شدن پشت سدها هستیم.
او در ادامه به مساله ناکارآمدی سیاست‌های کشاورزی در کشور پرداخت و گفت: حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، بدون آنکه الگوی کشت مشخص و موثری در کشور اعمال شده باشد. او با اشاره به اینکه فشارهای اصلی اغلب متوجه وزارت نیرو و نهادهای متولی آب است، اظهار کرد: وقتی منابع آب کاهش می‌یابد، همه نگاه‌ها به سمت وزارت نیرو می‌رود، اما کسی از وزارت کشاورزی نمی‌پرسد که برای کاهش مصرف آب در این بخش چه کرده‌اند. آیا توانسته‌اند مصرف ۹۰ درصدی بخش کشاورزی را کاهش دهند؟
در پایان، این کارشناس تاکید کرد: پایان زودهنگام برق‌آبی در سد کرج تنها یک نشانه از بحرانی عمیق‌تر است که باید به‌صورت ریشه‌ای و با اصلاح سیاست‌های آبی و کشاورزی به آن پاسخ داده شود. در غیر این صورت، نه تنها تولید برق، بلکه تامین آب شرب و کشاورزی نیز با چالش‌های جدی‌تری مواجه خواهد شد.
